Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Side 107

L e i k u r a ð l a u f u m
TMM 2016 · 1 107
skólum, sem bar með sér einföldun á ritstíl og orðanotkun nemenda. Í þá
veru varð bylting í vali á námsefni til bókmenntakennslu.
Eftir að fullvíst varð, að sérhver maður er eyland í þeim skilningi, að hann
kemst ekki undan því að túlka fyrir sér hvaðeina á persónulegan máta – hug-
myndir sem Thor byggir á allar bækur sínar – þá beindist þróun heimspeki á
Vesturlöndum með fyrirferðarmiklum hætti að tungumálum – hvernig beri
að nota orð og málsnið svo að nýtist sem best til skilnings og álits. Fagmál
urðu undirstaða allrar þekkingar, stærðfræði meðtalin. Gagnrýnin hugsun
þróaðist fyrir áhrif frá þessum umskiptum, svo á bókmenntir sem aðrar
menntagreinar og þjóðmál.
En Íslendingar héldu áfram að treysta á skáldskap sér til sjálfsskilnings.
Og guðdómleika tungumáls síns. Thor meðtalinn. Sá sem leitar sjálfs sín
skapar sjálfan sig að hluta, ritaði Kant, samkvæmt framansögðu, og innleiddi
með þeim ummælum efann í alla vestur-evrópska menningarumræðu. Um
hið skapandi innlegg við þekkingarleit vitum við Íslendingar fullvel og
þurfum ekki að láta útlendinga segja okkur neitt um það. Höfum löngum
álitið eins gott að nota skáldskap til sjálfsþekkingar og á mönnum yfirleitt,
og höfum fyrr og síðar tekið hefðbundinni heimspeki með öllum fyrirvara.
Hérlendis hefur því enn ekki orðið samskonar umbylting á meðferð ritaðs
máls til skáldskapargerðar og meðal nágrannaþjóðanna, sem skýrir skort á
þróaðri gagnrýni á Íslandi, jafnt á þjóðmál sem bókmenntir og jafnvel aðrar
listir. Engin heimspekihefð var fyrir í landinu á nýlendutíð, og því ekki
þróun í líkingu við þá sem af henni hefur leitt meðal grannþjóðanna, sem
reyndar hefur margoft verið bent á. Þess vegna hefur heldur ekki þróast í
landinu gagnrýnin hefð á eitt né neitt af nokkru viti.
Að minni hyggju er ekki ástæða til að kenna Thor eða bækur hans við
kaþólskan sið, þótt hann hafi upplifað og skrifað um Suðurgöngur. Bækur
hans bera þess ekki merki að hafa verið skrifaðar af kaþólskum manni. Það
er á allra vitorði að gangast verður undir valin form, rítúal, til að við hæfi
sé að kenna mann við kaþólskan sið, eins og t.d. Eliot gerði. En ekki Thor,
eftir því sem næst verður komist. Ef setja á bækur hans í almennt samhengi,
utan bókmenntafræða, er næst lagi að tala um vestrænt tilbrigði austur-
lenskrar dulhyggju, með tilvísun á framangreint ljóð. Lestur niður í kjölinn
er reyndar óþarfur, enda lifir sérhver maður nú, og vafalaust framvegis líka,
við klisjur en ekki endanleg sannindi um nokkurn skapaðan hlut. Thor með-
talinn. Og það gerir ekkert til.
Hitt er víst, að leit Thors að fegurð og vissa hans um tilgang hennar fyrir
mannlífið efldist og varð hnitmiðaðri með árum og aldri. Í fegurðinni er
hinn kristna guð helst að finna. Og þá að líkindum framar öðru í listum
og göfugu mannlífi. Í skáldskap þá ekki síður en við önnur tækifæri mann-
legra samskipta, þar sem vænta má fegurðar og jafnvel guðdóms undir einu
kenniheiti eða öðru.