Tímarit Máls og menningar - 01.03.2017, Síða 139

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2017 · 1 139
sjónvarpsþætti, og hrutu honum þá úr
munni fleyg orð: „menn efast ekki um
að framfarir verða í ryksugugerð, hvers
vegna vilja þeir þá ekki viðurkenna að
framfarir verði líka í tónlist?“ Frá sjón-
armiði slíkra manna snerist lokaþáttur
tónlistarsögunnar því um hina helgu
Jesse-rót Bach-Beethoven-Wagner-
Schönberg-Webern. Vandinn var þá sá
hvað ætti að gera við Stravinskí, sem
ekki var hægt að vísa á bug með öllu, en
þann vanda leysti Boulez líka, hann við-
urkenndi ekki nema þrjú bitastæð verk
eftir Rússann, semsé „Vorblót“, „Refinn“
og eitthvað þriðja sem ég man ekki, öllu
hinu vildi hann kasta í körfuna.
En síðan þetta var hefur mikið vatn
runnið undir brýrnar í Vín, og reyndar í
öðrum borgum líka, og á þeim tíma
hafa orðið undarleg umskipti. Smám
saman fóru að koma brestir í rað-
tæknina, ung tónskáld sem höfðu gleypt
við henni eins og fagnaðarerindi sneru
sér frá henni að einhverju leyti, tóku
upp aðrar aðferðir eða blönduðu vatni í
vínið, og innblástrum Boulezar fór mjög
svo fækkandi – það var þess vegna sem
hann fluttist frá Frakklandi og gerðist
hljómsveitarstjóri, með mjög góðum
árangri, en það er önnur saga. Þá breytt-
ist Parísartískan, Boulez féll af stalli, í
staðinn varð Xenakis maður dagsins, en
hann hafnaði raðtækni og gerði nokkra
grein fyrir því í fyrirlestrum í Schola
Cantorum í París þar sem ég sat úti í
horni. Hann sagði jafnframt frá því
hvernig hann hefði sett saman eitt af
sínum verkum, sem hann lét áheyrendur
hlýða á, það var samið eftir formúlunni
um það hvernig atómin hegða sér í
gasskýi sem er að þenjast út, og vantaði
þar svo sem ekki mergjaðar raðir en þær
fóru í allt aðrar áttir en raðsinnar
prédik uðu og gengu sífellt þvers og
kruss. Í hvert skipti sem verk var flutt
eftir Xenakis var það stórviðburður sem
blöð hófu til skýjanna; einu sinni var
ein tónsmíð hans leikin í fornu róm-
versku baðhúsi sem er hluti af Cluny-
safninu í París og fylgdi því sjónarspil
leysi-geisla, en áhorfendur lágu á bakinu
á dýnum og komust færri að en vildu. Í
þessu méli voru einnig haldnir tónleikar
sem vöktu mikla athygli og nefndust
„Beint úr heilabúi Pierre Henry“. Þeir
fóru þannig fram að tónskáldið settist á
stól á sviðinu með víra tengda við höf-
uðskelina og fór að hugsa í gríð og erg,
og um leið breyttu hátalarar heilabylgj-
unum í alls kyns hljóð; öðru hverju
blandaði það fyrirframgerðri raftónlist
inn í hinn beina innblástur.
Svo fór að lokum að menn fóru að
segja upphátt að tólf tóna aðferðin hefði
ekki reynst sá vegur til framtíðar sem
Schönberg bjóst við, sumir bentu á að
raðtæknin hefði yfirleitt ekki verið
annað en efni í stuttan kafla í ferli hvers
tónskálds, einhvers konar meinlætalíf
sem það hefði fljótt gefist upp á, aðrir
gengu jafnvel svo langt að segja að nán-
ast engin lífvænleg tónlist hefði verið
samin í þessum stíl. Tónskáld tuttug-
ustu aldar sem áður voru í banni vegna
villutrúar komu aftur fram í dagsljósið,
svo sem Langgaard í Danmörku, Florent
Schmitt og Koechlin í Frakklandi o.fl.,
og af þessari upprisu naut Jón Leifs
einnig góðs, en Boulez sat einn uppi og
hjáróma með sínar bannfæringar á
Poulenc og Prokofief, og allur vindur úr
honum. Þegar svo var komið sátu sum
tónskáld eftir berrössuð í nepjunni eins
og maðurinn sem missti glæpinn, þau
áttu til að hlaupa í allar áttir og gat af
því leitt mikil tilraunastarfsemi í leitinni
að nýjum glæp.
Jafnframt urðu þáttaskil á öðru sviði,
það fóru að koma brestir í þann mikla
múr sem staðið hafði himinhátt um
langt skeið og skilið að „æðri tónlist“ og
„lægri tónlist“ og svo riðaði hann til