Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 5

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
5
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Öxará
HÉR ER SAGA ÖXARÁR rakin frá ísaldarlokum til dagsins í
dag. Hún var fyrst jökulá sem féll í allmikið jökullón, for-
vera Þingvallavatns. Jökullinn hvarf og áin breyttist í þá
dragá sem hún er enn. Miklar breytingar urðu á Þing-
vallavatni og rennslisleið Öxarár fyrir um 10.200 árum
þegar Þingvallahraun rann og fyllti norðurhluta Þingvalla-
lægðarinnar. Eftir það rann áin lengi suður með vesturjaðri
hraunsins og til vatnsins nálægt Skálabrekku. Gliðnun
jarðskorpunnar, landsig og myndun Almannagjár ollu
því að áin tók að leita inn á hraunið og falla til Þingvalla.
Um eða eftir stofnun alþingis árið 930 tók hún að renna
að staðaldri til Almannagjár og Þingvalla. Ekkert mælir
Árni Hjartarson og Snorri Zóphóníasson
Náttúrufræðingurinn 90 (1), bls. 5–15, 2020
gegn þeirri sögn að fornmenn hafi veitt henni þá leið þótt
engin ummerki sjáist um það, hvorki garðar né veituleiðir.
Létt verk var að veita henni um flóðfarvegi þessa leið.
Rennsli Öxarár hefur aldrei verið mælt með nákvæmum
hætti fyrr en nú. Áætlað meðalrennsli hennar er 2,5 m3/s en
mælt rennsli hennar nálægt ósum við Þingvallavatn í apríl
2017 var 1,3 m3/s. Tölur um hæð Öxarárfoss hafa verið
nokkuð á reiki í fræðiritum og hafa leikið á bilinu 8–15 m. Ný
mæling sýnir að fossinn er rúmir 12 m frá fossbrún og niður
í grjóturðina undir fossinum. Flúðin fram af urðinni er um
tveggja metra há og því er fallhæðin um 14 m við venjulegt
sumarrennsli í ánni (1. mynd).
1. mynd. Öxarárfoss og Almannagjá í ágúst 2015. Venjulegt sumarrennsli er í ánni. – Öxarárfoss waterfall and Almannagjá
in August 2015. Ljósm./Photo: Árni Hjartarson.