Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 113

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
113
GRÍPA ÞARF TIL AÐGERÐA TIL
VERNDAR ÞINGVALLAVATNI
Niturmengun og hlýnun ógna bláma
og tærleika Þingvallavatns. Hitamæl-
ingar allt frá 1962 sýna að Þingvallavatn
hefur hlýnað umtalsvert auk þess sem
nitur berst í æ meira magni út í vatnið
og virkar sem áburður fyrir þörunga-
gróðurinn. Í ljósi þessara staðreynda
eru eftirfarandi kröfur UNESCO sér í
lagi þýðingarmiklar:
• Allt Þingvallavatn er verndað sem
hluti af heimsarfinum vegna bleikju-
afbrigðanna fjögurra sem þar þrífast.
• Öll barrtré skulu fjarlægð – níu
tegundir alls – og upprunalegur
gróður í þjóðgarðinum skal verndaður.
• Fjarlægja ber alla sumarbústaði
innan þjóðgarðsins.
AF HVERJU ERU KRÖFUR
UNESCO RÉTTMÆTAR?
NITURMENGUN AF MANNAVÖLDUM
Bæði Mývatn og Þingvallavatn eru
menguð af seyru – sem stafar af frárennsli
frá sumarbústöðum, landbúnaði, hót-
elum, ferðamannafjölda sem er yfir einni
milljón á ári, og vaxandi bílaumferð sem
spýtir út nitri. Þekkt er leirlosið í Mývatni,
þegar þykk súpa af blágrænbakteríunni
Anabaena myndast í yfirborðinu og lokar
fyrir allt ljós niður í vatnið og til botns-
ins. Niturmagnið eykst ört því Anabaena
bindur og nýtir nitur úr andrúmsloftinu.
Þetta á sér einnig stað í Þingvallavatni, en
í minna mæli en í Mývatni. Nitur berst
einnig í Þingvallavatn vegna umferðar
um þjóðgarðinn. Hún hefur aukist veru-
lega vegna hraðbrautarinnar sem lögð
var yfir Lyngdalsheiði. Vegagerðin hefur
svikist um að mæla bílamengun af loft-
bornu nitri þrátt fyrir að umhverfisráð-
herra hafi sett það sem skilyrði við leyfis-
veitingu fyrir hraðbrautinni 2007.
Efnaskipti í Þingvallavatni eru flóknari
en í Mývatni enda er vatnið gríðarstórt.
Engu að síður eru hættumerkin greini-
leg: Niturmagn í Þingvallavatni 25-fald-
aðist á tímabilinu 1980–2010. Magn þör-
ungasvifs er marktækt meira nú en fyrir
3–4 áratugum og er aukningin tvö- til
fjórföld. Ef svo heldur fram sem horfir
er hætt við að blámi og tærleiki Þing-
vallavatns víki fyrir vaxandi þörunga-
gróðri. Ef þörungum fjölgar minnkar
rýni og ljósið nær ekki jafn langt niður
í vatnið. Þá gæti Þingvallavatn breyst úr
tæru og bláu vatni í grænt og gruggugt
eins og dæmi eru um erlendis.
Rotþrær duga ekki. Hvers vegna
ekki? Rotnunin er of hæg og raunar
nánast engin, enda frost í hraununum
næstum hálft árið. Seyran safnast því
upp og sytrar út í niturvana vatnið í
gegnum gisið og gegndræpt hraunið.
Það verður að skipta rotþróm út fyrir
tanka úr stáli eða plasti og flytja seyruna
út fyrir vatnasviðið, seyru sem kemur
frá yfir 500 sumarbústöðum umhverfis
vatnið og frá einni milljón gesta
sem heimsækja Þingvallavatn árlega.
Aðeins þannig verða skilyrði UNESCO
um verndun Þingvallavatns, búsvæðis
bleikjunnar, uppfyllt.
SUMARHÚS Í EINKAEIGU
Sorglegt er virðingarleysi yfirvalda
fyrir friðun þjóðgarðsins. Fljótlega eftir
stofnun hófst mikil úthlutun sumarbú-
staðalóða innan þjóðgarðsins, og einnig
á Kárastaðanesi og í landi Heiðarbæjar.
Um leið og Gjábakkinn var tekinn inn
í þjóðgarðinn hófst úthlutun lóða þar.
Þegar möguleikarnir voru þrotnir á
nefndum stöðum var farið í Kaldár-
höfðaland, sem er ríkisjörð, og lóðum
úthlutað á Eldborgahrauni. Þegar það
var stöðvað var úthlutun flutt suður
fyrir Sog að Úlfljótsvatni í Grímsnesi.
Þingvellir er þjóðgarður þar sem allsherjarþingi Íslendinga var
komið á fót árið 930. Kom þingið þar saman undir berum himni
allt til 1798. Þing stóð yfir í tvær vikur í senn og á þeim tíma settu
þingmenn lög, miðluðu málum og kváðu upp dóma. Þingvell-
ir hafa djúpstæða sögulega og táknræna merkingu fyrir íslensku
þjóðina. Heimsminjastaðurinn er á virku gosbelti og innan hans er
Þingvallaþjóðgarður og leifar Alþingis sjálfs, þar sem sjá má tóftir
um 50 búða sem byggðar voru úr torfi og steini. Talið er að finna
megi á staðnum mannvistarleifar allt frá 10. öld neðan moldar. Til
heimsminjastaðarins heyra leifar af búsetulandslagi frá 18. og 19.
öld, Þingvallakirkja og við hlið hennar Þingvallabær, og bleikjan í
Þingvallavatni (e. ... and the population of arctic char in Lake Þing-
vallavatn). Í þjóðgarðinum má sjá ummerki um það hvernig landið
var mótað til landbúnaðar í rúm 1000 ár. (Lbr. höf.).
Stutt lýsing Heimsminjaráðsins (World Heritage Centre) á Þingvallaþjóðgarði:2
UNESCO setti fram þýðingarmiklar kröfur í fimm liðum í bókun við
verndaráætlun þjóðgarðsins 2004–2014. Þar er mælst til þess (e.
recommended) að stjórnvöld beiti sér skjótt til að framfylgja áætlun-
um (e. act quickly to give effect to various programmes), m.a. með
aðgerðaáætlun um stigvaxandi uppkaup sumarhúsa í þjóðgarðinum,
ströngu eftirliti með frárennsli frá mannvirkjum sem liggja að Þing-
vallavatni og aðgerðaáætlun um að fjarlægja barrtré af erlendum upp-
runa úr öllum þjóðgarðinum (nema danska minningarlundinn, Furu-
lundinn) og gróðursetja í stað þeirra upprunalegar íslenskar tegundir.
FRIÐUNARTEXTI UNESCO
2 Þýðing höfundar á texta UNESCO: Lýsing heimsminjastaðar nr. 1152 á vefsvæði Heimsminjaráðsins, World Heritage Centre (Þingvellir
National Park – Brief synthesis). Slóð: https://whc.unesco.org/en/list/1152