Náttúrufræðingurinn - 2020, Side 9

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
9
FLÓÐ
Mikil flóð geta komið í Öxará eins
og títt er í öllum dragám landsins (3.–4.
mynd). Þau geta orðið af völdum mik-
illa rigninga eða mikilla snjóleysinga en
mestu flóðin verða að líkindum þegar
þetta tvennt fer saman, stórrigning
og asahláka að vetri. Engar mælingar
eru til um flóð í Öxará en ár á borð við
hana geta auðveldlega tífaldað meðal-
rennsli sitt í flóðum. Flóð í Öxará geta
líka stafað af klakastíflum samfara leys-
ingum. Þá kemur fyrir að áin eða kvísl
úr henni fari úr farvegi sínum og falli
niður í Almannagjá norðan við Öxarár-
foss. Í janúar 2012 urðu slík flóð í ánni.
Þessa lýsingu má lesa í á vefsíðu þjóð-
garðsins um þann atburð:
„Í hlýindum og leysingum helgar-
innar varð til nýr Öxarárfoss. Klaka-
stífla myndaðist rétt neðan við brúna
á Öxará á þjóðvegi 36 sem gerði það
að verkum að leysingavatn leitaði
norður með veginum og féll svo niður
í Stekkjargjá. Töluvert vatn rennur um
þennan tímabundna farveg og fellur
tignarlega um 10 metra niður í afgjá
tæpa 300 metra norðan við Öxarár-
foss. Vatnið rennur inn í Stekkjargjá
og fellur niður með göngustíg sunnan
við Furulundinn og breiðir úr sér yfir
Efrivelli.Vellirnir voru umflotnir vatni í
gær og erfitt fyrir ferðamenn að fara
um. Vatn hefur sjatnað nokkuð en þó
er mikið vatn á Efrivöllum fyrir neðan
Furulundinn. Um tíma steyptist leys-
ingavatnið niður á vellina norðan
megin við Furulundinn sem er frekar
óvenjulegt. Meðan klaki er í jörðu og
klakastíflan heldur við má búast við
að vatnið leiti í þennan farveg.“7
Flóðið sem hér er lýst var ekki
einstakur atburður því hinir sléttlendu
Efrivellir eru allir myndaðir í slíkum
flóðum.
ÞURRÐIR
Fyrirbæri sem tengjast Öxará eru
svokallaðar þurrðir. Þá þverr áin veru-
lega eða hverfur jafnvel alveg. Þetta
stafar jafnan af þurrkum. Þá er það lík-
lega einungis neðsti hluti árinnar sem
þornar, þ.e. kaflinn frá hrauninu neðan
Brúsastaða og niður fyrir Drekkingarhyl.
Í ferðabók Eggerts og Bjarna er
minnst á þurrðir í Öxará:
„Sannanlegt er að hún hefur þorrið
nokkrum sinnum. ... Annar okkar
hefur séð hana hverfa árið 1740.
Þornaði áin þá um þingtímann, svo
hægt var að ganga þurrum fótum yfir
hana milli kirkjuráðsins (e. Consistor-
ium) og lögréttu. Einkennilegast var
þó, að hún óx ekki smám saman, á
sama hátt og hún minnkaði, heldur
braust hún skyndilega fram einn
morgun, á meðan þurrkarnir héldust.
Allir, sem á Þingvöllum voru staddir,
urðu undrandi og vissu ekki, hvaðan á
sig stóð veðrið, þegar allt í einu heyrð-
ist gnýr mikill, um leið og áin steyptist
í hinum þrönga farvegi sínum fram af
klettunum ofan í Almannagjá. En ótt-
inn hvarf af mönnum, þegar þeir sáu,
að þetta var einungis Öxarárfoss, sem
kominn var í sinn fyrri farveg, sem áin
hefur síðan haldið.“8
Margir annálar segja einnig frá
þessum atburði á svipaðan hátt.
Djáknaannáll 1740: „Öxará þornaði
um þingtímann í 8 daga svo þurrt
mátti ganga milli Þingvalla og þings-
ins; einn morgun brauzt hún fram allt í
einu en ei smám saman.“9
Sauðlauksdalsannáll 1740: „Þerra-
sumar hið mesta og heynýting bezta,
grasvöxtur sæmilegur. Öxará þurr um
alþing, kom þó fram seint og gaf hljóð
áður, er hún hljóp fram úr gljúfrum.“10
Ölfusvatnsannáll 1740: „Svo miklir
þerrar, að öngvir mundu þvílíka. Þá
varð Öxará og margar aðrar smáar
rennslur aldeilis þurrar, hverjar menn
vissu ei nokkurn tíma þornað hafa, og
víða drap sig fénaður í pyttum til að
ná vatni.“11
Af annálunum að dæma virðist sem
áin hafi komið fram áður en þurrkunum
linnti. Eðlilegasta skýringin á því er sú
að rignt hafi til fjalla án þess að menn
veittu því eftirtekt, hugsanlega að næt-
urlagi, enda var það að morgni sem áin
tók að fossa niður í gjána.
Ekki eru neinar heimildir um að áin
hafi horfið gersamlega í seinni tíð, eftir
1740. Oft hefur þó minnkað það mikið í
henni að auðvelt hefur verið að stikla yfir
hana þurrum fótum. Í apríl 2013 þvarr áin
nánast og í frétt á vefsetri Þjóðgarðsins
„Öxarárfoss ekki svipur hjá sjón“ birtust
myndir af fossinum eins og hann var þá,
vart nema um metri á breidd og til sam-
anburðar mynd af honum í vatnavöxtum
þar sem breidd hans er 25–30 m.12
ÖXARÁRFOSS
Enginn hefur lýst Öxarárfossi og
umgjörð hans betur en Björn Th.
Björnsson listfræðingur:
„Þótt Öxarárfoss sé ekki mikill í
mælingum (13–15 m hár), er hann
sérkennilega fagur, og ber margt til
þess. Hann fellur af jafnri brún og
hæfilega breiðri til að ljá honum einkar
þokkafull hlutföll. Stórgrýti er undir,
en ekki hylur, og veldur það miklum
úða. En þannig hagar hér við sól, að
síðari hluta dags stendur hún skáhallt
eftir gjánni og ljómar upp fosslöðrið,
svo fágætt er að sjá. Umgerðin sem
gjáhamrarnir mynda er ekki sísti feg-
urðaraukinn, hvort heldur fossinn er í
léttum sumarham eða í klakaböndum
að vetri.“13
1. tafla. Rennslismælingar í Öxará 22. mars 2017. – Discharge measurements in Öxará March 22, 2017.
Staður
Locality
X Y °C µS/cm l/s Aths.
Comments
Við Brúsastaði
Near Brúsastaðir Farm
396267 421128 0,8 52,7 1410
Mælt milli kl. 11 og 12
Time 11–12
Ofan við Öxarárfoss
Upstream of Öxarárfoss
397243 420039 2,3 53,2 1190
Mælt um kl. 14
Time around 14
Við brúna á Völlunum
The bridge at Þingvellir
397115 418972 3,1 60,6 1300
Mælt milli kl. 16 og 17
Time 16–17