Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 7

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
7
Framburðarfyllurnar við Skálabrekku
eru miklu efnismeiri en framburður
Öxarár á Þingvöllum og af þeim að
dæma hefur hún runnið mun lengur
til vatnsins í Skálabrekkuvík en við
Þingvelli (2. mynd). Þess ber þó að gæta
að vegna mikils landsigs á Þingvöllum
eru gamlir ósar Öxarár horfnir í vatnið
og magn þess framburðar sem þar leyn-
ist er óþekktur.
LEIRALÆKUR
Norðan við Öxará koma saman lækir
í giljum frá Botnssúlum og Ármanns-
felli og mynda einn læk eða smáá sem
Leiralækur nefnist. Á fyrri tíð féll hann
óheftur niður á Leira, flatlendið þar sem
söluskálinn og tjaldsvæðið eru nú. Þeir
eru myndaðir af framburði lækjarins.
(Sumir tala um Leirur og nefna læk-
inn Leirulæk). Leiralækur á efstu upp-
tök sín í Svartagili og Sláttugili vestan
við eyðibýlið Svartagil og í Hrútagili,
sem er nokkru vestar. Aurkeilur liggja
frá giljunum og út á hraunið þar sem
giljalækirnir sameinast. Eftir það nefn-
ist lækurinn Hrútagilslækur. Neðar
bætist Grímagilslækur við og eykur
rennslið í Hrútagilslæk að mun. Nokkru
neðan lækjamótanna hafa verið gerðar
stíflur á hrauninu og hafa þær áhrif á
lækjarrennslið. Rétt norðan við þjóð-
garðsmörkin þar sem þjóðvegurinn
liggur yfir Tæpastíg steypist lækurinn
ofan í efstu misgengissprunguna í
dálitlum fossi eða flúð. Þar skiptir hann
um nafn og heitir Leiralækur eftir það.
Efst rennur hann góðan spöl norður-
austur eftir þröngri sprungunni þar sem
hann hverfur öðru hverju í hraunið en
birtist svo á ný. Syðst í Hvannagjá tekur
hann krappa beygju og snýr nánast við
á ferð sinni uns hann streymir frjáls
niður brekkurnar ofan við Leirana. Þar
smýgur hann undir akveginn og hverfur
loks í Leiragjá, sem hann hefur að mestu
fyllt með möl og sandi. Leirarnir eru
grónar flatir sem myndast hafa af fram-
burði Leiralækjar en ekki er hægt að sjá
að Öxará hafi nokkru sinni flætt þar um.
Í þurrkatíð er Leiralækur jafnan þurr
og raunar getur Hrútagilslækur einnig
horfið gersamlega.4 Þurrir farvegir sýna
að fyrrum hefur Hrútagilslækur runnið
til Öxarár og hefur þá aukið vatnsmagn
hennar allnokkuð.
2. mynd. Öxará og fornir og nýir ósar hennar við Þing-
vallavatn. Framburðarkeilan hjá Brúsastöðum er sýnd
með brúnni skraveringu, einnig gamlir árósar og ár-
framburður við Skálabrekku og núverandi ós og árfram-
burður á Þingvöllum. Einnig eru sýndir nokkrir gamlir
farvegir sem liggja til Árfars og til ósa hjá Skálabrekku
og víðar. Framburðarfyllurnar við Skálabrekku eru efn-
ismeiri en framburður Öxarár á Þingvöllum og af þeim
að dæma hefur hún runnið mun lengur til vatnsins í
Skálabrekkuvík en við Þingvelli. Punktarnir tákna hús.
– A map showing ancient and recent deltas of Öxará
along with old riverbeds (Árfar) and the extensive fluvial
cone near Brúsastaðir farm. The deltas indicate a long
lasting inflow to Þingvallavatn near Skálabrekka and
shorter inflow near Þingvellir. The dots indicate houses.