Náttúrufræðingurinn - 2020, Blaðsíða 11

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
11
til vatnsins. Hann telur að fornmenn
hafi veitt þessum farvegum athygli og
hafi séð að hæglega mætti veita ánni
til Þingvalla eftir þessum rásum. Til-
gangurinn hafi verið sá að fá rennandi
neysluvatn skammt frá þingbúðunum
en það varð jafnframt til þess að auka
mjög á fegurð staðarins, segir Matth-
ías.19 Fleiri hugmyndir20 (sjá bls. 21–23
og 56) hafa verið settar fram um tilgang
þessa verks sem hér verða ekki raktar.
Þegar aðstæður eru skoðaðar á
vettvangi kemur berlega í ljós að mjög
lítið hefur þurft til að beina ánni úr
farvegi sem leiddi hana í átt að Árfari
við Skálabrekku og í nýjan farveg sem
beindi henni til Almannagjár. Hugsan-
lega hefur áin um þúsundir ára getað
runnið til gjárinnar í vatnavöxtum þótt
aðalfarvegurinn hafi verið annar. Hafi
svo verið hefur ekki þurft miklar eða
áberandi fyrirhleðslur í þessar vatna-
veitingar og enga veituskurði.
Það er raunar engann vegin víst
að ánni hafi verið veitt ofan í gjána.
Hún gæti einfaldlega hafa fundið
sér þennan farveg af náttúrulegum
orsökum og farið að falla um Þingvelli
á fyrstu árum þinghaldsins þar. Orð
Sturlungu um vatnaveitingarnar væru
þá seinni tíma skýring á breyttu rennsli
árinnar. Úr þessu verður tæpast skorið
en segja má að ekkert mæli gegn því
að frásögnin um vatnaveitingar forn-
manna sé sönn.
ÖXARÁ Á FORSÖGULEGUM TÍMA
Aðstæður við Þingvallavatn hafa
tekið miklum breytingum á undan-
gengnum þúsöldum og þar með farvegur
Öxarár. Það á þó einungis við láglendið.
Í fjalllendinu hefur hún runnið í föstum
farvegi allt frá því ísa leysti af svæðinu.
Fyrst eftir að jöklar hurfu, og áður en
hraunin runnu, hefur áin líklega fossað
niður í sigdældina innan við vatnið,
sameinast þar jökulám sem komu úr
norðri og fallið skamma leið til vatns-
ins. Yfirborð Þingvallavatns var þá mun
lægra en nú en sjórinn stóð hærra við
ströndina.21 Bleikja og sjóbirtingur gátu
gengið úr sjó og upp í vatnið og þar með
einnig lax.22 Nokkru seinna varð gríðar-
legt hraungos á svæðinu þegar Þing-
vallahraun rann fyrir um 10.200 árum.23
Það kom ekki úr Skjaldbreiði, eins
og lengi var haldið, heldur frá gígum
austan við Hrafnabjörg. Stærsti gígur-
inn þar nefnist Eldborg. Skjaldbreiður
gaus nokkru síðar en hraun hans ná ekki
að Þingvallavatni eða Öxará. Þau hafa
þó vafalítið haft mikil áhrif á rennsli
vatnsfalla og aðrennsli vatnsins.
Þingvallahraunið fyllti lægðina
innan við vatnið og myndaði sam-
fellda og óbrotna hraunbreiðu allt að
undirhlíðum fjallanna vestan vatnsins.
Almannagjá og allar gjár og sprungur
Þingvalla mynduðust síðar. Hraunið
stíflaði útfall Sogsins úr vatninu og
hækkaði vatnsborðið verulega.24

Gamlar strandlínur og malarhjallar,
sem teygja sig inn á hraunið, sýna að
fyrst eftir gosið stóð yfirborð þess
10–13 m hærra en nú, eins og fyrr er
getið. Hraunið breytti einnig farvegi
Öxarár og ummerki benda til að hún
hafi fundið sér leið suður hjá Kára-
stöðum og til vatnsins við Skálabrekku
eða þar í grennd (2. mynd). Sömu sögu
er að segja um Hrútagilslæk. Hann
hefur fallið suður með hlíðunum hjá
eyðibýlinu Bárukoti og sameinast
Öxará við hraunjaðarinn norðaustur
af Brúsastöðum. Áin og lækirnir hafa
verið nokkuð staðföst í þessum farvegi
fyrstu þúsaldirnar eftir gosið. Stöðugt
landsig við vatnið og þar inn af olli því
að Almannagjá varð til og hraunið, sem
í fyrstu hafði eðlilegan rennslishalla
(1–3°) frá austri og upp að hlíðum fjall-
anna í vestri, seig einnig þannig að því
tók að halla í átt að Almannagjá. Öxará
tók því að leita í þá átt og að því kom að
hún fann sér leið ofan í gjána. Þangað
bar hún með sér möl og sand og myndaði
hina sléttu velli sem Þingvellir bera vitni
um í nafni sínu og voru orðnir til áður
en alþingi var stofnað, en kannski ekki
löngu áður. Aðalfarvegur árinnar var þó
enn um sinn suður hjá Kárastöðum um
Árfarið og til ósa hjá Skálabrekku. Það
var ekki fyrr en eftir stofnun alþingis
árið 930 að áin fór að renna að staðaldri
niður í Almannagjá, hvort sem það var
af völdum fornmanna eða ekki.
4. mynd. Flóð á Þingvöllum 25. febrúar 2013. – A flood in Öxará on February 25, 2013. Ljósm./Photo: Einar Á.E. Sæmundsen.