Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 36

Náttúrufræðingurinn
36
Vatnavistfræðingurinn og
frumkvöðullinn Pétur M. Jónasson
Gísli Már Gíslason, Hilmar J. Malmquist og Sigurður S. Snorrason
PÉTUR M. JÓNASSON, vatnavistfræðingur og prófessor em-
erítus, fæddist í Reykjavík fyrir hartnær hundrað árum og
er enn að við rannsóknir og skriftir. Hann kynntist ungur
gjöfum og töfrum Þingvallavatns sem smali á Miðfelli við
vatnið austanvert. Á löngum og glæstum starfsferli hefur
Pétur sem náttúruvísindamaður og brautryðjandi í vatna-
vistfræði verið einstaklega iðinn við að fræða bæði almenn-
ing og vísindasamfélagið um lífverur og vistkerfi í vötnum á
norðurhveli jarðar. Rannsóknir Péturs og samstarfsmanna
hans ná til nokkurra landa en eru einna umfangsmestar á
Íslandi, á Mývatni og Þingvallavatni. Samhliða vísindastarfi
og útgáfu rita hefur Pétur unnið ötullega að verndun vatna-
vistkerfa sem hann hefur rannsakað. Það er Pétri öðrum
fremur að þakka að bæði Mývatn og Laxá og Þingvalla-
vatn eru vernduð með sérlögum sem koma eiga í veg fyrir
INNGANGUR
Á síðustu áratugum hafa náttúru-
vernd og sjálfbær nýting náttúru-
auðlinda öðlast æ mikilvægari sess í
lífi okkar. Þetta endurspeglast meðal
annars í nýjum lögum og margvíslegum
breytingum á eldri lögum, svo og í bættri
stjórnsýslu hvað þessi mál varðar. Þekk-
ing á náttúrunni og skilningur á ferlum
náttúrulegra breytinga eru einar af höf-
uðforsendum þess að stjórnvöld geti
tekið skynsamlegar ákvarðanir um nýt-
ingu og vernd náttúruverðmæta. Um
miðja síðustu öld óx úr grasi kynslóð
náttúruvísindamanna sem gerðu sér
ljósa grein fyrir þessu. Jafnframt var
þeim ljóst að gera þyrfti stórátak við að
kortleggja og rannsaka íslenska náttúru.
Einn þessara vísindamanna er Pétur M.
Jónasson, sem þetta sérstaka tölublað
Náttúrufræðingsins um Þingvallavatn
er tileinkað.
MÓTUN VÍSINDAMANNS
Pétur Mikkel Jónasson fæddist 18.
júní 1920 í Reykjavík. Á unga aldri
dvaldist hann hjá afa sínum og ömmu
í Miðfelli á bökkum Þingvallavatns og
þar drakk hann í sig stórbrotna náttúru
Þingvallasveitar. Hann tók þátt í írekstri
kviðsiginna djúpbleikja, hlustaði á
vatnið krauma á lygnum haustkvöldum
þegar murtan gekk á grunn til hrygn-
ingar og á átti fótum fjör að launa þegar
snæugla sótti að honum við Prestastein
undir fellinu. Síðar átti það fyrir Pétri
að liggja að helga sig rannsóknum á
náttúru vatna, ekki síst Mývatns og
Þingvallavatns.
Að loknu stúdentsprófi við Mennta-
skólann í Reykjavík árið 1939 hélt Pétur
til náms við Hafnarháskóla og lagði þar
stund á líffræði. Það var einkum faðir
Péturs sem hvatti hann til skólagöngu
og utanfarar þrátt fyrir lítil efni og
þröngan kost. Seinni heimsstyrjöldin
skall á þegar Pétur var á leið til Kaup-
mannahafnar um borð í Brúarfossi og
þar ílentist hann og dvaldist öll stríðs-
árin við kröpp kjör.
Í fyrstu stóð hugur Péturs til náms í
fiskifræði og hafði hann sérstakan áhuga
á að vinna með ýsu (Melanogrammus
æglefinus). Á þessum tímum var stækkun
landhelgi Íslands mjög til umræðu og
meðal annars borið við nauðsyn þess
að grípa til verndaraðgerða vegna
ofveiði botnvörpunga, eins og þá hétu,
á flatfiski og ýsu.1 Haft er eftir Pétri að
þetta hafi haft áhrif á hann. Það ýtti enn
frekar undir áhuga Péturs á fiskifræði
að á útstíminu með Brúarfossi, sem kom
við á Norðfirði til að taka frosinn fisk, sá
Pétur til breskra togara á veiðum, nán-
ast uppi í harða landi. Þegar hann kom
í Hafnarháskóla var C.G. Johannes Pet-
ersen prófessor í sjávarlíffræði nýlega
að vistkerfin með hinum einstöku náttúruundrum sínum
spillist af völdum manna. Pétur hefur einnig unnið einarð-
lega að verndun Esrom-vatns, næststærsta stöðuvatns
Danmerkur. Auk framlags Péturs á sviði náttúrurann-
sókna, og þar að lútandi útgáfu og miðlun, hefur Pétur lagt
drjúgt fram til varðveislu menningararfs þjóðarinnar með
veglegum bóka- og tímaritagjöfum til landsmanna. Þar
er einkum um að ræða náttúrufræðirit, mest frá Evrópu,
sem mörg hver eru gömul, fágæt og dýrmæt. Pétur hefur
sannað með góðu fordæmi og á árangursríkan hátt hversu
miklu einstaklingur getur áorkað til aukins skilnings á nátt-
úrunni og mikilvægi skynsamlegrar umgengni við hana,
þegar saman fara vísindaleg nákvæmni, rökhyggja, fróð-
leiksþorsti og færni til að miðla bæði þekkingu og væntum-
þykju um undur náttúrunnar.
Náttúrufræðingurinn 90 (1), bls. 36–47, 2020