Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 101

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
101
INNGANGUR
Frumframleiðsla er oft mikil í
lindarvötnum og eru Þingvallavatn og
Mývatn dæmi um það.1 Hluta frumfram-
leiðslunnar rekur úr vatninu og nýtist
meðal annars síurum í útfallsánum, svo
sem bitmýslirfum. Botndýrasamfélög í
íslenskum straumvötnum eru almennt
fremur einsleit (fáar tegundir) og ein-
kennast af rykmýs- og bitmýslirfum.2,3
Lífríki straumvatna mótast af umhverfi
þeirra og í útfallsám er lífríkið að veru-
legu leyti háð þessu aðflutta lífræna efni
og er það allajafna undirstaða auðugs
dýralífs í ánum.4 Þéttleiki bitmýs getur
verið mjög mikill í útfallsám grósku-
mikilla stöðuvatna.5 Magn lífrænna
agna á reki stjórnar stofnstærð og fram-
leiðslu bitmýs.5 Í Sogi er þéttleiki bit-
mýslirfna mikill og eru þær algengasti
dýrahópur á botni og á reki.6,7,8
Í Sogi, sem fellur úr Þingvallavatni,
lifa allar tegundir íslenskra ferskvatns-
fiska, lax (Salmo salar), urriði (Salmo
trutta), bleikja (Salvelinus alpinus),
hornsíli (Gasterosteus aculeatus) og
áll (Anguilla anguilla). Lax er ríkj-
andi tegund (1. mynd) og hefur mesta
efnahagslega þýðingu vegna veiði-
nytja.8 Veiðimálastofnun (nú Hafrann-
sóknastofnun) hefur gert árlegar
rannsóknir á fiskum í Sogi frá árinu
1985.8 Þar hefur meðal annars verið
mæld útbreiðsla og þéttleiki laxfiska-
seiða. Auk þess hefur verið fylgst
með aldursdreifingu fullvaxins lax.
Samhliða hafa farið fram rannsóknir
á fæðu seiða og reglulegar mælingar
á tegundasamsetningu og þéttleika
botndýra frá 1997. Niðurstöður þeirra
sýna að þéttleiki laxaseiða hefur farið
minnkandi. Ástæðan er ekki þekkt.8
Smádýrasamfélög á botni Sogs ein-
kennast öðru fremur af lirfum bit-
mýs og rykmýs. Hlutdeild þessara
tveggja skordýrahópa af heildar-
fjölda á tímabilinu 2003–2008 var á
bilinu 62–90%, hlutur bitmýs flest
ár yfir 60%. Lirfurnar, einkum bit-
mýslirfurnar, eru mikilvæg fæða fyrir
laxfiska í Sogi.8
Seiði laxfiska alast upp í ám og
lækjum þar sem þau helga sér óðal
á árbotninum, leita skjóls og taka til
sín fæðu.9 Sýnt hefur verið fram á að
umtalsverður hluti af fæðu laxaseiða
eru dýr sem eru á reki,10 en seiðin geta
einnig tekið fæðu beint af botninum.11–14
Seiðin velja sér yfirleitt búsvæði þar
sem straumur er mikill og von er á ríku-
legu fæðuframboði.13,15 Nokkur munur
er á búsvæðavali milli tegunda laxfiska.
Laxaseiði halda sig oft á straummiklum
svæðum í ám en urriða- og bleikjuseiði
eru á lygnari svæðum og ræðst fæða
seiðanna meðal annars af þessum mun
á vali búsvæða.13 Fæða seiða endur-
speglar allajafna framboð auðtekinnar
fæðu og er framboðið breytilegt eftir
svæðum og árstíðum.13 Fæðan getur
einnig breyst með aldri og stærð seið-
anna. Þannig sækja stærri seiðin frekar
í stærri dýr sem fæðu.12,16 Í mörgum til-
fellum eru skordýralirfur mikilvægasta
fæðan. Oft er fæða smæstu laxaseið-
anna (0+,<6 cm) einkum smáar rykmýs-
og bitmýslirfur, eins og í ánni Vosso í
Noregi.13 Fæða stærri seiða er fjölbreytt-
ari og stærri fæðudýr þýðingarmeiri,
svo sem bitmýslirfur, vorflugulirfur
og steinflugugyðlur.13
Niðurstöður rannsókna á fæðu
laxfiskaseiða í ám á Íslandi sýna að
skordýralirfur eru í flestum tilvikum
uppistaða fæðunnar.16–23 Flestar þessar
rannsóknir hafa farið fram í fremur
vatnslitlum ám. Í fæstum tilfellum hefur
fæða seiða verið borin saman við fram-
boð fæðudýra.
Í þessari grein er greint frá niður-
stöðum rannsóknar á fæðu laxfiska-
seiða í Sogi með megináherslu á lax.
Rannsóknin nær til gagna sem safnað
var á árunum 1986–2016. Markmið
rannsóknarinnar var að 1) kanna hvort
fæðan væri breytileg á milli tegunda
laxfiska og milli mismunandi aldurs-
hópa, 2) gera samanburð á breytileika
í fæðugerðum milli ára og sýnatöku-
stöðva í Sogi, og 3) gera samanburð á
dýrareki í Sogi og samsetningu í fæðu
laxaseiða. Í lið 1 og 2 voru notaðar
gagnaraðir áranna 1986–2016 en áranna
2005–2008 í lið 3.
STAÐHÆTTIR
Sog á upptök sín í Þingvallavatni og
fellur til Hvítár við Alviðru (2. mynd).
Að uppruna er það að mestu lindarvatn
og er náttúrulegt rennsli þess því tiltölu-
lega jafnt allt árið. Eftir að Sog og Hvítá
sameinast heitir áin Ölfusá og fellur til
sjávar við Óseyrarnes. Lengd Sogs er
um 20 km. Meðalrennsli Sogs fyrir árin
1940–1984 var 108 m3/sek og er Sog
vatnsmesta lindá landsins.24
Í Sogi eru þrjár virkjanir, efst er
Steingrímsstöð sem er við útfallið úr
Þingvallavatni – þar er vatni miðlað, þá
Ljósafossstöð og Írafossstöð neðst (2.
mynd). Við byggingu Steingrímsstöðvar
árið 1959 var afrennsli Þingvallavatns
um Efra-Sog þurrkað upp.
Úlfljótsvatn er neðan Efra-Sogs, um
3,6 km2 að flatarmáli, og er mesta dýpi
þess 34,5 m.24 Eftir að Ljósifoss var
virkjaður árið 1937 og Írafoss árið 1953
fellur vatn úr Úlfljótsvatni um Ljósa-
foss- og Írafossstöð. Með tilkomu Íra-
fossstöðvar fór kaflinn að Kistufossi á
þurrt en fyrir virkjun var þar grósku-
mikið lífríki.25 Fiskgengur hluti Sogs er
nú 12,6 km langur.
Um 5 km neðan Írafossstöðvar fellur
Sog um Álftavatn og sameinast Hvítá
um 3,5 km neðan þess. Álftavatn er í far-
vegi Sogs og er það um 2,5 km2 að flat-
armáli.24 Vatnsmestar þveráa sem renna
í Sog eru Ásgarðslækur og Tunguá (2.
mynd). Meðalrennsli hvorrar um sig er
um eða innan við 1 m3/s. Lax gengur í
þessar hliðarár og eru 1,3 km fiskgengir
í Tunguá og 7,3 km í Ásgarðslæk.8
EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR
Seiði til fæðugreiningar voru veidd
með rafmagni í Sogi á árabilinu 1986
til 2016. Við rafveiðarnar var notaður
220 V riðstraumur sem breytt var í 300
eða 600 V jafnspennu í spennuboxi
sem gefur frá sér um 0,5 A straum. Við
veiðarnar var notað hlutlaust bakskaut
og forskaut sem leitt er í málmhring
á enda rafveiðistafs. Með honum er
farið yfir rafveiðisvæðið. Lamast seiði
tímabundið í rafsviðinu sem myndast
við málmhringinn og eru þá háfuð upp.
Seiðin voru veidd við Sakkarhólma
(stöð 609), sem er ofarlega í Sogi, og
við Alviðru (stöð 630), sem er neðar-
lega í ánni (2. mynd, 3. mynd). Seiðin
voru veidd einu sinni á ári á tímabilinu
3. ágúst til 28. október ár hvert. Fiskar
voru greindir til tegundar og lengd
þeirra mæld frá snoppu í sporðsýlingu
(±0,1 cm). Til aldursgreiningar var
stuðst við kvarnir og hreistur. Fiskarnir
voru krufnir, magafylling metin og inni-
hald fæðu í maga greint í hópa eða til
tegundar. Fæða í sýnum frá 1986–1999
var greind með sjónmati á staðnum en
sýni frá öðrum árum voru varðveitt í
frysti til síðari úrvinnslu og greiningar
undir víðsjá.