Fræðaþing landbúnaðarins - 03.02.2006, Side 52

Fræðaþing landbúnaðarins 2006
Rjúpan - stofninn og möguleikar hans
Ólafur K. Nielsen
Náttúrufrœðistofnun Islands
Útdráttur
Rjúpan Lagopus muta er eini íslenski hænsfúglinn. Hún er útbreiddur varpfugl um land allt, er
jurtaæta og mikilvægustu varplönd hennar eru móar af ýmsum gerðum. Hún er staðfugl en
ferðast um innanlands vor og haust. Það er þó munur á lengd þessara árstíðabundnu ferðalaga
eftir búsetu, þannig ferðast rjúpur sem verpa á Norðausturlandi oft landshoma á milli til og frá
vetrarstöðvum, á meðan þær rjúpur sem byggja Suðvesturland hreyfa sig nær eingöngu innan
sveitar. íslenski rjúpnastofninn er sveiflóttur að stærð og hámörk em með um 10 ára millibili.
Munur á rjúpnatjölda í hámarks- og lágmarksámm getur verið á bilinu þrefaldur til tífaldur.
Ekki er að fullu ljóst hvað ræður þessum stofnsveiflum, rannsóknir benda til þess að afrán
fálka Falco rusticolus sé einn af áhrifavöldum sveiflunnar en aðrir þættir gætu líka skipt máli
svo sem sníkjudýr, vamir þeirra jurta sem rjúpan bítur o.fl. Rjúpan er ákaflega frjósamur fúgl,
verður kynþroska ársgamall, nær allir fuglar taka þátt í æxlun, meðalfjöldi eggja í hreiðri er
um 11 og afföll á ungum em að jafnaði lítil yfir sumarið og í flestum árum kemur hver
kvenfúgl upp um 8 ungum. Vaxtargeta stofnsins er því mikil.
Rjúpan er einn mikilvægasti nytjafugl landsins. Lengi vel vom rjúpnaveiðar til heimabrúks
eingögu en um 1850 hófst útflutningur og það skeið varði allt fram til 1940. Þessi verslun var
í mestum blóma á fyrstu þremur áratugum 20. aldar. Sem dæmi um umfangið má nefna að
tæplega milljón fuglar samtals voru fluttir úr landi á ámnum 1924-1927. Eftir 1940 hafa
rjúpur ekki verið fluttar út í neinu vemlegu magni. Heimamarkaður tók við af
útflutningsmarkaði og hefur svo verið allt fram á síðasta ár er viðskipti með rjúpur vom
bönnuð. Sú veiðiráðgjöf sem mörkuð var um 1950 og fylgt hefur verið fram til þessa segir
eitthvað á þá leið að skotveiðar hafi engin áhrif á stofnstærð rjúpunnar, það séu aðrir þættir
sem þar skipta máli, og að með veiðum sé eingöngu verið að breyta innbyrðishlutfalli
einstakra affallaþátta. Það er, þeir fuglar sem ekki em skotnir drepast þá af einhverjum öðmm
orsökum! Seinni tíma reynsla og rannsóknir sýna að þessar forsendur fá vart staðist og
veruleg hætta á rányrkju felst í því að nytja stotú undir slíkum formerkjum.
Rannsóknir hafa sýnt að íslenska rjúpnastofninum hnignaði verulega eftir 1955 og hefúr hann
aldrei rétt úr kútnum síðan. Sveiflur hafa viðhaldist en toppamir em verulega minni en áður
var (tvisvar til þrisvar sinnum lægri). Þessi niðurstaða leiddi til þess að rjúpnaveiðar vora
bannaðar 2003 og 2004 og síðan heimilaðar aftur 2005 en með ströngum takmörkunum.
Viðbrögð stofnsins í kjölfar friðunar vom ótvíræð og varpstofninn rúmlega þrefaldaðist á
tveimur ámm.
Afstaða Náttúrufræðistofnunar til nýtingar rjúpnastofnsins hefur breyst á síðustu ámm.
Stofnunin hvetur til varúðar við rjúpnanytjar i ljósi bágrar stöðu rjúpnastofnsins og að til
framtíðar verði nytjamar sjálfbærar í þeim skilningi að stofninn nái að sveiflast líkt og honum
er náttúrlegt og að hann nái aftur því flugi sem einkenndi ástandið á fyrri hluta 20. aldar. í
erindinu verður lagt út af nýlegu stofnlíkani fyrir rjúpuna og rætt um hver hugsanleg
afrakstursgeta stofnsins sé miðað við ofangreindar forsendur um sjálfbæra nýtingu.
50