Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2012, Page 158

Múlaþing
Yfir kaldan eyðisand
einn um nótt ég sveima
Nú er horfið Norðurland,
nú á ég hvergi heima.
Hér eru stuðlar og höfuðstafír feitletraðir, sérhljóðar í fyrri hluta og samhljóðar í þeim seinni.
Almennt geta allir sérhljóðar hljómað saman, en aðeins þeir samhljóðar sem eru táknaðir
með sama bókstaf, og sérreglur em um s og fylgistafi þess.
Þessa reglubundnu stuðlun hafa íslendingar öldum saman tekið í arf. Hún síaðist inn
í hugskot bamanna við að heyra farið með vísur og kvæði og læra utanað, síðar af eigin
ljóðalestri, og varð hluti af máltilfínningu flestra manna langt fram á síðustu öld. Sumir gátu
nýtt sér hana við eigin kveðskap, án þess að hugsa út í bragreglumar, þeir vom kallaðir hag-
yrðingar eða skáld, eftir hversu mikla rækt þeir lögðu við kveðskapinn, og sagt að þeir hefðu
brageyra. Ragnar Ingi lýsir þessu svo í formála bókarinnar:
„Þegar ég var að alast upp austur í Hrafnkelsdal á 5. og 6. áratug 20. aldar var hefðbundinn
kveðskapur hluti af því máli sem við, ég og systkini mín, námum af eldri kynslóðinni. Alla
tíð síðan hafa villur í brag, einkum ef þær snerta reglur urn stuðlasetningu, sært málvitund
mína, eða ef til vill er réttara að kalla það bragvitund.“ Hér má minna á að systkinin, Aðal-
steinsböm, frá Vaðbrekku, hafa öll verið hagmælt, en þekktasta skáldið í þeirra hópi var
Hákon Aðalsteinsson.
Rím er það kallað þegar orð eða orðshlutar í kveðskap hljóma saman. Innrím hafði lengi
verið notað á Norðurlöndum, í hinum svokölluðu dróttkvæðum, sem em afar flókin kvæðahefð,
raunar frekar í ætt við íþrótt. Upp úr aldamótum 800 barst ný ljóðagerð sunnan frá Miðjarðar-
hafslöndum, sem einkenndist af endarími, þar sem endar ljóðlína rímuðu saman. Fræðimenn
álíta að þessi tíska, ásamt áherslubreytingum í framburði, hafi valdið því að stuðlasetningin
lagðist smám saman niður. A meginlandi Evrópu var hún horfin undir lok níundu aldar. A
Norðurlöndum þraukaði stuðlasetning fram um 1250, mest fýrir áhrif íslenskra skálda, og
í Englandi fram á 15. öld. Fáeinar tilraunir voru gerðar í Noregi á 19. öld til að endurvekja
hefðina, en þær runnu út í sandinn.
Samkvæmt Egils sögu Skallagrímssonar innleiddi Egill endarímið í norrænu eða íslensku
um miðja 10. öld, með Höfuðlausn, hinni frægu drápu sinni um Eirík blóðöx, en hélt jafn-
framt stuðlasetningu. Ekki varð endarímið þó algengt hér fyrr en löngu síðar. Hin reglubundna
stuðlasetning hélt velli þó endarímið bættist við og jafnvel innrím líka. Hefur svo verið allar
götur síðan, og raunar hefur stuðlasetningin verið tíðari og lífseigari en endarímið, þar til
hin mikla formbylting kom um miðja síðustu öld með „atómskáldunum" frægu, sem lögðu
allar bragreglur til hliðar. Þó er stuðlasetningin engan veginn útdauð enn, og hefur á síðustu
áratugum frekar sótt í sig veðrið, að vísu stundum í lausbeisluðu formi. Ljóst er að nú hefur
fátt yngra fólk hið svokallaða brageyra, og árangur þeirra sem yrkja eftir lærðum rímreglum
er ekki alltaf beysinn.
Bundin ljóð hafa margt fram yfir þau óbundnu. Þau fela í sér hljómfall tungumálsins, og
sameina þannig Ijóðlist og tónlist, enda eru þau yfirleitt mun sönghæfari en atómljóð, og
miklu auðveldara að læra þau. Vissulega getur efnið liðið fýrir mjög bundið form, en það er
snilld góðskálda að láta það ekki gerast, a.rn.k. ekki svo eftir verði tekið.
156