Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2013, Blaðsíða 100

Múlaþing
Mannskilningur og lífsviðhorf Stefáns sjálfs koma vitaskuld fram í þessum skrifum hans
um samtímabókmenntimar og miklu skýrar en í yfirlitsritum og því sem hann skrifar um
bókmenntir fyrri tíma. Stefán var fjarri Islandi í hinum hörðu hugmyndafræðilegu átökum
kreppu- og styrjaldaráranna seinni, stóð alveg utan við flokkadrætti heima og var ósnortinn
af þeim ástríðum sem segja má að sprottið hafi af samblandi stéttaátaka, þjóðemishyggju og
pólitískrar hugmyndafræði. En hann var líka jarðbundnari alþýðumaður en svo að hann gæti
hrifist af þeirri fornaldarhyggju og upphafningu sveitamenningarinnar sem gætti stundum
hjá lærifeðram sem hann dáði mjög, Sigurði Nordal og Guðmundi Finnbogasyni, svo ekki
sé minnst á rithöfundinn Guðmund Friðjónsson. Þar komu líka til mótvægis áhrif vina hans,
Þórbergs og Halldórs Kiljans.
I greininni um Einar H. Kvaran fjallar Stefán um hvemig sannfæring manna birtist í
ólíkum myndum: sumir trúa fast og ævilangt á það sem þeim hefur verið kennt, sannfæring
þeirra er ósveigjanleg, óumbreytanleg tregða; aðrir verða gripnir einhvers konar trúarsann-
færingu, sterkri tilfínningu sem gagntekur manninn og sleppir ekki tökum á honum hvað sem
á gengur. Síðan segir hann:
Svona trú skapar píslarvotta: menn deyja fyrir málstað sinn. Suma gerir hún að verðmætum pólitískum
leiðtogum, aðra að ágætum vísindamönnum, enn aðra að sérvitringum. En flest öllum þessum
mönnum ljær hin sterka tilfinning eigi aðeins staðfestu, heldur einnig kjark til vamar, ef á þá er
ráðizt, og hugrekki til árásar, ef um það er að ræða að brjóta hugsjónunum, „sannfæringunni“, braut.
Svo bætir Stefán við um Einar, og gæti að hluta verið sjálfslýsing:
Þessa sannfæringu hefur Einar vantað, eins og hann líka hefur vantað hina sterku tilfinningu, er að
baki liggur. Tilfinning hans hefur aldrei fallið í hinum sterka, en mjóa streng ákafamannanna. Hún
hefur verið breið og gmnn eins og fljót á flatlendi. Aðal-áll hennar hefur verið sannleiksástin. Með
sannleiksástina að bakhjalli hefur vit Einars vakað yfir skoðunum hans og gerðum. Rólegur hefur
hann vegið og metið menn og málefni, áður en hann tók afstöðu til þeirra. Og þótt hann hafi tekið
sér stöðu, — eftir langa íhugun, — ... þá hefur hann aldrei lokað augunum fyrir takmörkunum síns
eigin sjónarmiðs né réttmæti annarra sjónarmiða (Skáldaþing, bls. 171).
Breiddin í viðfangsefnum Stefáns Einarssonar sýnir að hann var laus við einsýna og ástríðu-
fulla þörf fýrir að sökkva sér djúpt niður í eitt viðfangsefni, að bindast einni kenningu og
velja sér þröngt sjónarhom, sem vissulega getur skapað skarpa sýn. En sannleiksástin og
eljusemin réðu því að hann vildi hafa fast undir fótum og draga sínar hófsömu ályktanir af
traustum heimildum.
Fyrsta sérrit Stefáns um einn höfund var bókin um Þórberg. Þegar Stefán hóf nám við
Háskóla Islands 1918 hafði Þórbergur um nokkurra ára skeið sótt þar tíma, var orðinn vel að
sér í íslenskum fræðum og sneri sér á þessum áram að orðasöfnun úr alþýðumáli. Stefán vann
við Orðabók Sigfúsar Blöndals með náminu, og allt þetta hlaut að leiða þá saman, enda hafa
þeir átt skap saman. Kverið sem Stefán birti um Þórberg fimmtugan er í senn afmæliskveðja
og fræðirit. Þar era margar ágætar athuganir um verk Þórbergs og skarplegur samanburður
á honum og öðrum höfundum, samanburður sem dregur fram einstæða snilld Þórbergs en
einnig takmarkanir hans.
98