Vísir - 17.06.1944, Blaðsíða 49

VÍSIR
ÞJÓÐHÁTlÐARBLAÐ
49
Steingrím ur
Steinþórsson:
Þróun landbúnaðar á
Islandi frá 1874.
Nýtízku býli í sveit.
I.
Jarðrækt og búskaparhættir
forfeðra okkar á landnáms- og
söguöld voru á ýmsan hátt
merkilegir. Enda munu Islend-
ingar þá hafa staðið stéttar-
bræðrum sínum annars staðar
á Norðurlöndum fyllilega á
sporði i þeim efnum, þótt rækt-
un hafi verið hér nokkru ein-
hæfari vegna veðráttu og legu
landsins en tíðkaðist í ná-
grannalöndum okkar, Þó var sá
munur lítill þá, lijá því, sem
síðar varð.
Þegar kemur fram á 15. öld
slciptir um aðstöðu okkar i þess-
um efnum. Frændur olckar á
Norðurlöndum halda í horfinu
og búskaparháttum þeirra þok-
ar smátt og smátt fram á leið.
Hér fór öfugt að. Þegar verzl-
unareinokun og önnur crlend
áþján þjakaði þessari litlu þjóð,
varð jarðræktin harðast úti. Á
tiltölulega skömmum tima tókst
að gereyða hinni fornu jarð-
ræktarmenningu. Um aldamót-
in 1700 var ekki hægt að segja,
að til væri nokkuð i þessu
landi, sem mætti nefna því veg-
lega heiti: Jarðrækt.
Ufn miðbik 18. aldar var
hnignun jarðræktar orðin stór-
kostleg. Jón sýslumaður Sveins-
son segir 1781, að girðingar
túna séu þá „víðast fallnar og
forsmáðar“, og að túnin „liggi
opin og ógirt“. Ummæli þessi
eru táknandi fyrir ræktunar-
menningu olckar i lolc 18. aldar.
Hin myndarlega forna jarð-
ræktarmenning var dauð. Þjóð,
sem því nær eingöngu lifði af
landbúnaði, hafði tapað frum-
skilyrði til þess að gera sér
frjómátt moldarinnar undir-
gefinn. Þjóðin varð þess vegna
að lifa af því einu, sem hægt
var að pína af landinu við
gegndarlausa þrælkun þess og
rányrkju um margar aldir.
Þetta er eitt þyngsta áfall, sem
nokkra þjóð getur hent. Afleið-
ingar urðu einnig geigvænlegar.
Hungur og harðrétti fylgdi í
kjölfarið. Jafnótt og jarðrækt
og búskap hnignaði, varð þjóð-
in aumari og fátækari. Fólk og
fénaður féll iðulega úr hungri.
Þannig var ástandið í atvinnu-
málum þjóðarinnar í lok 18.
aldar.
Um 1874 eru Islendíng&r enn
því nær hrein landbúnaðarþjóð.
Mannfjöldi er þá um 70 þús-
und. Talið er að 75% stundi
landbúnað eða lifi af jarðrækt
eins og það er lcallað í skýrsl-
um.
Búnaðurinn var rekinn með
líkum hætti og að fornu hafði
tiðlcazt. Nokkrar framfarir
höfðu orðið í búnaðarháttum á
þeim þremur aldarf jórðungum,
sem af voru öldimý. Búnaðar-
félag Suðuramtsins var stofnað
1837. Það beitti sér fyrir ýms-
um búnaðarumbótum og kom
nokkru til leiðar. En mjög var
sú viðleitni í molurn, enda erfið
aðstaða. Mjög lítil fjárráð á
aðra hlið, en trúlcysi almenn-
ings og skilningsleysi á liina.
Fyrsta hreppabúnaðarfélagið
er stofnað 1842. Um miðja öld-
ina voru nokkur fleiri slík fé-
lög stofnuð. Þau fengust lítils-
háttar við jarðræktarfram-
kvæmdir. Mörg þeirra hættu
störfum eftir fá ár. Aðeins 7
eða 8 hreppabúnaðarfélög virð-
ast hafa verið starfandi 1874.
En þjóðhátíðarárið eru stofnuð
5 ný félög. Fjörkippurinn leyn-
ir sér ekld. Búnaðarfélag Suð-
uramtsins ræður sinn fyrsta
ráðunaut i þjónustu sína 1873
og var það Sveinn Sveinsson,
síðar skólastjóri á Hvanneyri.
Á áratugnum 1865—1875 varð
hreyfing um samtök til þess að
bæta úr verzlunarhögum
bænda. Verzlunarfélagið við
Húnaflóa og Gránufélagið. Yfir-
leitt má segja, að allmikils vilja
hafi gætt til umbóta í búnaðar-
háttum eftir miðja öldina, þótt
árangur væri í flestum tilfell-
um smávaxinn.
Tæki öll til búskaparstarfa
voru hin fátæklegustu. Hesta-
verkfæri þekktust ekki. Plógar
voru þá óþekkt jarðyrkjuáhöld.
Hið sama má segja um vagna
og kerrur. Jafnvel hjólbörur
voru sjaldgæfar á heimilum.
Mestu framfarir um verkháttu
við landbúnaðarstörf fram um
1870 voru orfhólkarnir, sem
var farið að nota á fyrri hluta
19. aldar, og skozku ljáblöðin,
sem Torfi Bjarnason flutti hing-
að til lands 1867.
Þess var ekki að vænta, að
afköst væru mikil, þótt vinnu-
dagur væri langur. Enda er hey-
aflinn á öllu landinu árið 1882,
sem er fyrsta ár, sem skýrslur
eru til um það efni, aðeins talin
181 þús. hestar af töðu og 420
þús. hestar af útheyi. Tölur
Jiessar munu að vísu vera of
lágar, en gefa þó nokkra hug-
mynd um hve eftirtekjan var
rýr. Árið 1874 var sauðfénaður
talinn 429 þúsund, nautpening-
ur 21 þúsund og hross 31 þús-
und. Garðrækt var sama og
engin. Að þessari framleiðslu
störfuðu, og lifðu af henni,
75% af þjóðinni, eða ca. 52
þúsundir.
Þannig var ástandið í at-
vinnumálum 1874. Það var veik
viðleitni til umbóta á búnaðar-
háttum, er orkaði smátt, eins
og við var að búast. Hér á eftir
verður í þremur áföngum stikl-
að á nokkrum atriðum varðandi
þróun landbúnaðarins síðan.
Fyrsti áfanginn er til aldamóta.
Annar þar til heimsstyrjöldinni
fyrri slotar og sá síðasti til
þessa tíma. Falla tímabil þessi
í búnaðarsögu okkar að mestu
saman við áfanga í stjórnmála-
baráttunni.
II.
Árferði á síðasta fjórðungi
19. aldar var á ýmsa lund ó-
liagstætt. Harðindin 1881—1888
krepptu mjög fast að landsbú-
um óg þó einkum landbúnað-
inum. Árferði var betra síðasta
tug aldarinnar, en þó fremur
13
Kornrælctin á Sámsslöðum.