Vísir - 17.06.1944, Blaðsíða 129

VÍSIR — ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
129
Jakob Kristinsson:
Islenskir skólar og fræðslumál.
]\it|aiicla og: tnttngasta öldÍD.
I. NÍTJÁNDA öldin
TIL 1874.
Eins og kunnugt er, várð 19.
öldin, þegar öll kurl komu til
grafar, hinn mesti vaxtar- og
viðreisnartími í sögu þjóðar
vorrar. Þá eignaðist hún margt
frábærra manna, góðskálda,
liugsjónamanna og stjórnmála-
leiðtoga, er glæddu frelsis- og
manndómsþrá hennar. og
hrýndu liana til dáða og fram-
sóknar.
Slcólcir á fijrra hluta
aldarinriar.
En ef skyggnzt er um á vett-
vangi íslenzkra skóla- og
fræðslumála í byrjun aldar-
innar, er auðsætt, að þar hefir
ekki verið um auðugan garð
að gresja. Skálholtsskóli og
Hólaskóli voru þá báðir úr sög-
unni, hinn fyrrnefndi 1784, en
hinn síðarnefndi 1801. En i
þeirra stað var þá kominn svo-
nefndur Hólavallaskóli í
Reykjavík. Hafði þar verið
reist hús handa honum og hófst
þar kennsla 1787. En á fjórða
ári nítjándu aklar var skóla-
hús þetta dæmt óhæft til skóla-
halds, enda hafði það alltaf
verið mesta hrip og handa-
skönim, svo að inn fennti um
alla glugga i hríðum, og lagði
þá skafla í gluggakistur og á
gólfin undir þeim, og annar
útbúnaður virðist hafa verið
eftir þessu. Næsta vetur, 1804
—’05, var enginn skóli á öllu
landinu, nema einn barnaskóli
með 12 börnum á Hausastöðum
í Garðahreppi, en hann flosn-
aði upp 7 árum seinna. Var
landið þá harnaskólalaust um
mörg ár, en Bessastaðaskóli
eini skólinn. Hann var stofn-
aður 1805, eftir að Hólavalla-
skóli lagðist niður. Mun hann
hafa verið einna ágætastur
allra íslenzkra lærdómsstofn-
ana á seinni öldum. Hann
starfaði á Bessastöðum um
fjörutíu ára skeið, en var síð-
an fluttur til Reykjavikur og
nefndist þá Iatinuskóli um
Inörg ár eftir þáð. 1847, éinu
ári eftir að skóli lagðist niður
á Bessastöðum, var stofnaður
prestaskóli i Réýkjavik.
Árið 1830 reis upp éinkaskóli
handá þörnum i Reýkjavík. en
varð 18 árum seinna að leggja
niður starf sökum fjárskorts, og
varð landið þá enn barnaskóla-
laust um skeið.
Menntunarástand.
Enda þótt Bessastaðaskóli
ynni þjóðinni ómetanlegt gagn,
komust fæstir landsmanna
þangað til náms, eins og að lík-
indum lætur. Bókleg menntun
almennings, að svo miklu leyti
sem um hana gat verið að ræða,
var í höndum prestanna og
heimilanna. Og allur þorri
manna Iærði ekki annað en að
lesa, en aðalmarkmið lestrar-
námsins var það, að geta lesið
og lært kverin í kristnum fræð-
um, Ponta eða Balle. Sumir
lærðu þó hvorki lestur né kver.
En miklu færri kunnu þó að
skrifa en lesa, og sizt af öllu
voru konur skrifandi, því að
þær þóttu þá enga þörf hafa
slikrar kunnáttu. Og fram und-
ir miðja öldina þótti það held-
ur en ekki frásagnarvert, ef
fyrir kom, að bændasonum
væri kennt eitthvað í reikningi.
Samt fór fjarri því, að fróð-
Ieikslöngun alþýðu væri dauð.
Nægir i því efni að benda á
það, að þegar Bókmenntafélag-
ið var stofnað 1816, fékk það
þegar um 400 félaga. Og nokkr-
um árum seinna, þegar Nor-
ræna fornritafélagið var stofn-
að og ákvað að gefa út forn-
sögurnar, gerðust 1000 íslend-
ingar áskrifendur að sögunum
og voru 500 þeirra bændur og
200 vinnumenn.
Baldvin Einarsson
og Jón Sigurðsson.
Forgöngumenn íslenzkrar
viðreisnar- og frelsisbaráttu
liöfðu brennandi áhuga um
það, að bæta úr menntunar-
ástandinu. Litu þeir svo á, að
aukin alþýðumenntun, fleiri
skólar og meiri fræðslumögu-
leikar, væri ómissandi grund-
völlur sjálfstæðis landsins.
Baldvin Einarsson ritar t. d.
1830 bækling úm skólamál á
íslahdi og sendii’ hanii kon-
úngi. Og 1842 ritar Jón Sig-
urðsson i II. árgang Nýrra fé-
lagsrita langa grein um skóla
A íslandi, þar sem hann telur,
að það sé pinkum þrennt, seni
íslendingum standi á mestu að
útkljáð verði bæði fljótt og vel,
en það er Alþingismálið, skóla-
málið og verzlunarmálið. Kveð-
ur hann skólana eiga að tendra
hið andlega ljós og afl og veita
alla þá þekking, er gera megi
menn hæfilega til framkvæmd-
ar öllu góðu, sem auðið megi
verða; skólar sé nauðsynlegir
öllum stéttum landsins, almúg-
anum, millktéttum og embætt-
ismönnum. Mun það Jóni Sig-
urðssyni flestum fremur að
þakka, að skólamálin komust
í betra horf á seinni hluta ald-
arinnar.
Frá miðbilci aldarinnar
til Þjóðhátíðarársins 1S7k.
Á tímabilinu frá 1850 til 1874
rísa upp barnaskólar á nokkr-
um stöðum á landinu. Og þegar
svipast er um á vettvangi skóla-
málanna Þjóðhátíðarárið 1874,
er ástandið í fám orðum á
þessa leið:
Sjö skólar eru þá starfrækt-
ir á landinu: Prestaskólinn,
Latínuskólinn og barnaskóli í
Reykjavík. Ennfremur eru þá
barnaskólar á eftirtöldum stöð-
um: í Stokkseyrarhreppi hin-
um forna, á Akureyri, Gerðum
í Garði og á Brunnastöðum í
Vatnsleysústrandarhreppi. Þá
voru og stofnaðir tveir skólar
Þjóðhátíðarárið: Ivvennaskóli
í Reykjavík og barnaskóli á
ísafirði. Sama ár var og stofn-
að elzta kvenfélag landsins,
Thorvaldsensfélagið.
Þá munu ekki hafa verið
fleiri en 9 lestrarfélög á land-
inu og hlaðakostur íslendinga
var þá ekki stór. Um 1870 komu
úl fjögur smáblöð, tvö hálfs-
• mánaðarblöð, Þjóðólfur og
Norðanfari, en hin, Gangleri og
Timinn, voru mánaðarblöð. En
1874 stofnar Björn Jónsson ísa-
fold, og eftir það fer að lifna
yfir blaðaútgáfu landsmanna.
Völdust til ritstjórnar þeirra
miklir hæfileíkamenn, sem
revndust ótrauðir i baráttunni
fyrir aukinni alþýðumenntun
og fleíri fræðslustofnunum.
Meðal annars unnu híöðin ó-
metanlegt gagn með þvi að
l’lytja margt af ágætustu kvæð-
iim skáldanna, sem þá voru
uppi. En þótt það verði ef til
vill ekki sannað, er það hins
vegar segin saga, að hlutur
skálda hinnar 19. aldar hefir
orðiis þyngrí & metwm i frelsis*
baráttu þjóðarinnar en flest
annað.
II. FRÁ ÞJÓÐHÁTÍÐARÁRINU
1874 TIL LÝÐVELDISSTOFN-
UNAR 1944.
1. Barnaskólar — Kennara-
skólinn.
Eftir að þjóðin hafði öðlast
sjálfsforræði það, er liún fékk
með stjórnarskránni 1874, má
segja, að komizt hafi þegar
nokkur skriður á framkvæmd-
ir í skólamálum landsins. Leið
þá ekkert ár svo, tímum sam-
an, að eigi væri einhvers stáð-
ar á landinu stofnaður bárna-
skóli eða framhaldsskóli og
sum árin fleiri en einn. Barna-
skólum fjölgaði mjög og fyrir
kom það, að menn efndi til
námskeiða fyrir unglinga eða
kæmi á fót nokkurra vikna
skóla handa þeim. Var þessu
venjulega hrundið í fram-
kvæmd af einstökum, fórnfús-
um áhugamonnum. Má til dæm
is geta þess, að fjórir búlausir
menn stofnuðu barnaskóla i
Haukadal í Dýrafirði 1885,
reistu af eigin efnum vænt
timburliús handa honum og
munu einir hafa lagt fram fé
allt til skólahaldsins tvö næstu
árin.
Á nokkrum stöðum tóku
sveitasjóðir þátt í byggingu
barnaskólahúsa, en um styrk
úr landssjóði var ekki að tala
fyrstu árin eftir 1874. í fjárlög-
unum var að vísu nokkur fjár-
hæð áætluð til kirkju- og
kennslumála, en ekkert til
barnaskóla fyrr en 1878. Voru
þá áætlaðar 1300 krónur til
barnafræðslu, en aldrei greidd-
ar nema 1100 krónur. Varð þvi
að leggja skólagjöld á heimilis-
feður og urðu þau sumstaðar
nokkuð há og þess vegna illa
þokkuð. En rikisstyrlcurinn
hækkaði smám saman, og var
árið 1887 orðinn 4000 kr.
Ýmsar tilskipanir um krist-
indómsfræðslu og lestrarkunn-
áttu voru hin einu almennu
lagaboð viðkomandi fræðslu
álmennings, sem i gildi voru
fram til 1880, en þá setti þing-
ið lög um fræðslu barna i skrift
. I
og reikningi, og var þar ákveð-
ið, að fermingarbörn skyldi
kunna að leggja saman, draga
frá, margfalda og deila með
lieilum tölum. Var og prestum
gert gð skyldu að sjá um, að
33
L