Vísir - 17.06.1944, Blaðsíða 99

VÍSIR — ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
99
izt, en samt eru ennþá stór lantl-
svæði órannsökuð.
' Margar merkilegar ritgerðir
um íslenzkan gróður, æðri sem
lægri, hal'a birzt í liinu mikla
riti Carlsbergssjóðsins, „Botany
of Iceland“, sem hyrjaði að
koma út 1912. Er áður getið rit-
gerðar Helga Jónssonar þar -—
um þörungana. Ennfremur má
nefna ritgerðir um mosagróður
(Henelbo), skófir (Gallóe),
gróðurfélög og lífmyndir há-
plantna (Mölholm Hansen) og
nýkomin er mikil ritgerð um
blómplöntur og byrkninga (Joh.
Gröntved). 1935 kom út á ensku
Flóra íslands og Færeyja, eftir
Joh. Gröntved, hið merkasta rit.
— Áður er minnzt á hina miklu
hlutdeild Náttúrufræðifélagsins
og safnsins í þróun íslenzkra
náttúruvísinda. En hér renna nú
undir fleiri stoðir. Árið 1927 var
að tilhlutun Náttúrufræðifélags-
ins stofnaður Minningarsjóður
Eggerts Ólafssonar og síðan
Dánargjöf Helga Jónssonar sem
deild innan sjóðsins — til
styrktar íslenzkri náttúrufræði.
Þá hefir náttúrufræðideild
Menningarsjóðs lagt drjúg-
an skerf til náttúrufræðiiðkana
með fjárframlögum allt frá
stofnun sjóðsins og Mennta-
málaráðs — fyrir forgöngu Jón-
asar Jónssonar árið 1928. —
1940 eru sett lög um náttúru-
fræðirannsóknir, þar sem ákveð-
ið er að íslenzkir ríkisborgarar
skuli hafa forgangsrétt til rann-
sókná á náttúru landsins. Þá
var skipað rannsóknarráð, sem
vinna skal að eflingu náttúru-
fræðirannsókna og samræmingu
þeirra. Skulu allir, sem stunda
rannsóknir með styrk úr ríkis-
sjóði eða Menningarsjóði, hafa
samvinnu við ráðið og láta ]>ví
skýrslur í té. —
Lengi hafði verið skortur á
alþýðlegu tímariti í náttúru-
fræði. Dr því var hætt árið
1931, er þeir Guðmundur Bárð-
arson jarðfræðingur og Árni
Friðrikss. fiskifræðingur stofn-
uðu tímaritið „Náttúrufræðing-
urinn“, sem flutt liefir fjölda
grcina um nátturfræðileg efni.
Af ofanrituðu er ljóst, að
djúptæk breyting til batnaðar er
orðin á íslenzkri náttúrufræði
síðustu 50—60 árin. Nú eru til
gagnmerk yfirlitsrit í helztu
greinum náttúrufræðinnar, að
miklu leyti samin af íslenzkum
mönnum og byggð á rannsókn-
um þeirra. Við eigum alþýðlegt
tímarit í náttúrufræði og Vís-
indafélag Islendinga hefir birt
margar vísindalegar ritgerðir
um náttúrufræðileg efni. Góðar
kennslubækur, samdar af ís-
lenzkum mönnum, eru nú
lcenndar víða í skólum, í stað
erlendra bóka áður. — Fjöl-
margar sérrannsóknir eru nú
unnar ai' íslenzkum fræði-
mönnum og nú munu þeir
vera á þriðja tug, sem við nátt-
Jarðfræði er æði víðtæk vís-
indagrein, og er þess því enginn
kostur að koma fyrir nema
mjög lauslegu ágripi einlivers
eins þáttar í sögu jarðfræði-
rannsókna Islands síðan 1874 í
þessum greinarstúf. Eg vel þann
þáttinn, sem merkastur er og
ber liina uppi, skoðun jarðfræð-
inga á eðli og uppruna landsins
í heild eða stórra landshluta.
Fyrsta rannsókn berglaga á
íslandi, sem lalizt getur vísinda-
leg, var gerð á ferðurn þeirra
Eggerts Ólafssonar og Bjarna
Pálssonar 1752^57. I Ferðabók
þeirra er islenzku bergi réttilega
skipt í tvær deildir, eldri og
yngri. Eu skoðanir þeirra félaga
á myndun bergsins eru æði
fjarri lagi, eins og að líkum læl-
ur — vísindagreinin jarðfræði
var um þær mundir á byrjunar-
stigi meðal meslu menningar-
þjóða. — Á síðasta tug 18. aldar
gerði Sveinn Pálsson, er síðar
varð landlæknir, stórmerkar
uppgötvanir, sem skipa lionum
á bekk með beztu jarðfræði-
snillingum á gelgjuskeiði þeirr-
ar vísindagreinar. Hann sá, að
blágrýtislögin, eitt aðalefni
landsins, voru hraunstoi'ka.
Einnig skýrði hann eðli og starf
skriðjökla á undan öllum öðr-
um. — Framan af 19. öld og
einkum eftir miðbik liennar
ferðuðust margir ágætir jarð-
fræðingar um landið og gerðu
merkilegar uppgötvanir. Meðal
þeirra var aðeins einn fslend-
ingur, Jónas Hallgrímsson. Jón-
as hefir að vísu orðið frægari
fyi'ir annað en jarðfræðiatliug-
anir, og væru þó þær einar næg-
ar lil að halda nafni hans á lofti.
Hinir voru danskir, norskir,
sænskir, þýzkir og brezkir. En
skoðanir þessara manna voru
nokkuð. skiptar, jafnvel um
meginatriði. Ái'ið 1874 hafði
jarðsaga Islands aldrei komizt i
neitt kerfi, sem almennt væi’i
viðui’kennt.
Þegar i byrjun 18. aldar hafði
Skotinn Mackenzie sýnt fraixi á,
að blágrýtið, aðalefniviður
landsins, væri storknuð hraun-
flóð. (Sveinn Pálsson hafði að
vísu konxizt að raun uxxx
þetta áðux', en ekkert himxa stór-
xirufræðileg efni fást að ein-
hverju leyti. — Land vort er
stórt og ekkert áhlaupaverk að
rannsaka það allt til hlítar. Mik-
ið hefir þegar áumxizt, en nxeii’a
starf bíður franxundan.
niei’ku jarðfi'æðirita hans var
gefið úl fyrr en löngu eftir haxxs
daga). En allt franx á 8. tug ald-
arixxxxar liöfðu fleslir jai’ðfi'æð-
ingar þá röngu skoðun, að Is-
land liefði að mestu íxxyndazt
neðansjávar, hraunin runnið á
sjávai'botni og landið síðaix í'is-
ið úr sjó. (Sbr. „Aflur i legið þitt
forna þá fara föðurland áttu og
hníga í sjá“.) En sú skoðun lét
einnig á sér bæra franx yfir
niiðja Öldina, að blágrýtið liefði
sctzt til úr sjávarvatninu. Miklxx
nær lægi finnst oss nú sú skoðun
þessara tínxa, að nxóbergið, sem
xnest gætir unx miðbik landsins,
sé nxyndað af eldsxmxbi'otuixx á
sjávarbotni, enda var hún rniklu
lífseigari og er þó einnig röng.
Nokkru fyrir miðja 19. öld
liöfðu jarðfi'æðingar alnxennt
tekið að flokka íslenzkar jai'ð-
myndanir eftir aldri. Gei'ðu
þeir einkum greinarmun á blá-
grýtismynduninni (austan, vest-
an og víða norðan lands) og
miklu óreglulegri jarðmyndun,
sem síðar var kölluð móbergs-
nxyixdunin og liggur í breiðu
belti um þvert landið frá NA-
SV. Þessi skipting konx heim við
skoðanir þeirra Eggerts og
Bjai-na, seixi áður er getið, eix er
hér var konxið sögunni, var
inönnum kunnara uni út-
breiðslu hvorrar nxyndunar.
Aftui' á móti voru skiptar skoð-
anir um, livor væri eldri. Er á
leið 19. öldina varð það þó ofan
á, senx nú vii'ðist liggja i augum
uppi, að blágrýtisniyiylunin
væri eldri. Hið gagnstæða átti
sér þó formælendur allt franx á
9. tug' aldarinnar. — Fyrir árið
1874 var kxuxnugt orðið, að ljós-
leitt kvarzboi’ið storkuberg
(líparít, trakýt) var allvíða á
blettum innan um báðar aðal-
myndanir landsins. — Menn
höfðu lengi vitað uxxx sjódýra-
leifar (skeljar og kuðuxxga)
laixgt frá sjó, og fullsannað var
orðið, að láglendi hafði viða leg-
ið undir sjó, eftir að landið var
alskapað að kalla. — Hið nxerki-
lega sjávarset, Tjörneslögin,
með aragrúa af Steingex-vingum
voru einnig kunn (Eggert og
Bjai'ni rannsökuðu þau fyrstir)
og Daninn Mörch hafði fyrir
skemmstu raixnsakað steingerv-
inga þeirra og ákveðið aldui'inn
eftir þeim: Þau reyndust vera
fi'á plíósentímabilinu, xxæsta
tímabili á undan ísöld. — Sviss-
lendingurinn Heer hafði einnig
rannsakað plöntuleifar úr surt-
ai'brandslögum blági’ýtismynd-
unarinnar og taldi þær vei'a frá
míósentímabilinu, næsta tínxa-
bili á undan plíósen. (Ileer
komst að sömu niðurstöðu Unx
surtai'bi'andsgi'óðurleifar í öðr-
unx löndum, en nú hefir sannazt,
að þar eru þær miklu eldri (frá
eósen). Eru allar líkur til, að
honum hafi einnig skjátlazt uixi
íslenzku gi'óðui’leifai'nar. Sam-
kvæmt niðurstöðuixx Heers var
blágrýtismyndunin talin vei’a
frá míósentimabilinu. I mó-
bei'gsmynduninni höfðu engir
steingei'vingar fuhdizt til þessa,
senx aldur hennar yrði af ráð-
inn. Ekki þótti annað koixia til
nxála en liún væri frá þvi fyrir
ísöld eins og blágrýtisxxxynduix-
in, en flestir töldu hana þó yixgri
en blágrýtið. — Eriendir jai'ð-
fi-æðingar höfðu sannað með ó-
yggjandi rökuixx, að landið liefði
að nieslu hulizt jökli á ísöld eins
og önnur Noi-ðui'lönd. Þó
þekktu þeir ekki aðrar isaldax--
myndanir eix fágaðar klappir,
jökulmyndað landslag og laxis-
an ruðning, senx liggur ofan í
berggrunninum. Allt, sem þar
lá undir, var talið nxyndað fyrir
isöld. — Hinar yngstu jarðelda-
myndanii’, hi-aun og eldfjöll,
lxöfðu þó öðru fremur vakið at-
lxygli útlendi'a vísindanxanna og
orðið þeinx dýrnxætur skóli i al-
nxennri jarðfræði. Eins var unx
hverina.
Unx 1874 vissu íslendingar
sjálfir auðvitað naxiðalítið eða
ekkert unx uppruna lands síns.
Þaxx drög, senx þá voru oi'ðin til
að jarðsögu Islands, voru .einka-
eign fárra liánxenntaðra útlend-
inga. Ilið litlS, sem prenlað
liafði verið á íslenzku unx jarð-
fræði, eftir Jónas Hallgrímsson
var að miklu leyti orðið úrelt.
Árið 1875 gaus Askja, og gerði
öskufall allt austur í Svíþjóð.
Sendu þá Danir hingað árið eflir
jarðfræðing að nafni Johns'rup
lil að rannsaka gosstöðvarnar. í
för með honunx var auk ann-
arra íslenzkur slúdent. Hann hét
Þorvaldur Thoroddsen og varð
siðar mesti landkönnuður og
landkynnir, sem ísland hefir
átt. Þetta var fyrsta rannsöknar-
för hans til Islands. Fei’ð þeirra
Johnstrups var hin merkileg-
asta, en eigi verður hér nánar
sagt frá henni. — Af öðrum út-
lendunx jarðfi'æðingum, sem
fei'ðúðust liér á landi á milli
1874 og 1900, skulu aðeiixs
Guðmundur Kiartansson:
Jarðíræði