Vísir - 17.06.1944, Page 99

Vísir - 17.06.1944, Page 99
VÍSIR — ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ 99 izt, en samt eru ennþá stór lantl- svæði órannsökuð. ' Margar merkilegar ritgerðir um íslenzkan gróður, æðri sem lægri, hal'a birzt í liinu mikla riti Carlsbergssjóðsins, „Botany of Iceland“, sem hyrjaði að koma út 1912. Er áður getið rit- gerðar Helga Jónssonar þar -— um þörungana. Ennfremur má nefna ritgerðir um mosagróður (Henelbo), skófir (Gallóe), gróðurfélög og lífmyndir há- plantna (Mölholm Hansen) og nýkomin er mikil ritgerð um blómplöntur og byrkninga (Joh. Gröntved). 1935 kom út á ensku Flóra íslands og Færeyja, eftir Joh. Gröntved, hið merkasta rit. — Áður er minnzt á hina miklu hlutdeild Náttúrufræðifélagsins og safnsins í þróun íslenzkra náttúruvísinda. En hér renna nú undir fleiri stoðir. Árið 1927 var að tilhlutun Náttúrufræðifélags- ins stofnaður Minningarsjóður Eggerts Ólafssonar og síðan Dánargjöf Helga Jónssonar sem deild innan sjóðsins — til styrktar íslenzkri náttúrufræði. Þá hefir náttúrufræðideild Menningarsjóðs lagt drjúg- an skerf til náttúrufræðiiðkana með fjárframlögum allt frá stofnun sjóðsins og Mennta- málaráðs — fyrir forgöngu Jón- asar Jónssonar árið 1928. — 1940 eru sett lög um náttúru- fræðirannsóknir, þar sem ákveð- ið er að íslenzkir ríkisborgarar skuli hafa forgangsrétt til rann- sókná á náttúru landsins. Þá var skipað rannsóknarráð, sem vinna skal að eflingu náttúru- fræðirannsókna og samræmingu þeirra. Skulu allir, sem stunda rannsóknir með styrk úr ríkis- sjóði eða Menningarsjóði, hafa samvinnu við ráðið og láta ]>ví skýrslur í té. — Lengi hafði verið skortur á alþýðlegu tímariti í náttúru- fræði. Dr því var hætt árið 1931, er þeir Guðmundur Bárð- arson jarðfræðingur og Árni Friðrikss. fiskifræðingur stofn- uðu tímaritið „Náttúrufræðing- urinn“, sem flutt liefir fjölda grcina um nátturfræðileg efni. Af ofanrituðu er ljóst, að djúptæk breyting til batnaðar er orðin á íslenzkri náttúrufræði síðustu 50—60 árin. Nú eru til gagnmerk yfirlitsrit í helztu greinum náttúrufræðinnar, að miklu leyti samin af íslenzkum mönnum og byggð á rannsókn- um þeirra. Við eigum alþýðlegt tímarit í náttúrufræði og Vís- indafélag Islendinga hefir birt margar vísindalegar ritgerðir um náttúrufræðileg efni. Góðar kennslubækur, samdar af ís- lenzkum mönnum, eru nú lcenndar víða í skólum, í stað erlendra bóka áður. — Fjöl- margar sérrannsóknir eru nú unnar ai' íslenzkum fræði- mönnum og nú munu þeir vera á þriðja tug, sem við nátt- Jarðfræði er æði víðtæk vís- indagrein, og er þess því enginn kostur að koma fyrir nema mjög lauslegu ágripi einlivers eins þáttar í sögu jarðfræði- rannsókna Islands síðan 1874 í þessum greinarstúf. Eg vel þann þáttinn, sem merkastur er og ber liina uppi, skoðun jarðfræð- inga á eðli og uppruna landsins í heild eða stórra landshluta. Fyrsta rannsókn berglaga á íslandi, sem lalizt getur vísinda- leg, var gerð á ferðurn þeirra Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar 1752^57. I Ferðabók þeirra er islenzku bergi réttilega skipt í tvær deildir, eldri og yngri. Eu skoðanir þeirra félaga á myndun bergsins eru æði fjarri lagi, eins og að líkum læl- ur — vísindagreinin jarðfræði var um þær mundir á byrjunar- stigi meðal meslu menningar- þjóða. — Á síðasta tug 18. aldar gerði Sveinn Pálsson, er síðar varð landlæknir, stórmerkar uppgötvanir, sem skipa lionum á bekk með beztu jarðfræði- snillingum á gelgjuskeiði þeirr- ar vísindagreinar. Hann sá, að blágrýtislögin, eitt aðalefni landsins, voru hraunstoi'ka. Einnig skýrði hann eðli og starf skriðjökla á undan öllum öðr- um. — Framan af 19. öld og einkum eftir miðbik liennar ferðuðust margir ágætir jarð- fræðingar um landið og gerðu merkilegar uppgötvanir. Meðal þeirra var aðeins einn fslend- ingur, Jónas Hallgrímsson. Jón- as hefir að vísu orðið frægari fyi'ir annað en jarðfræðiatliug- anir, og væru þó þær einar næg- ar lil að halda nafni hans á lofti. Hinir voru danskir, norskir, sænskir, þýzkir og brezkir. En skoðanir þessara manna voru nokkuð. skiptar, jafnvel um meginatriði. Ái'ið 1874 hafði jarðsaga Islands aldrei komizt i neitt kerfi, sem almennt væi’i viðui’kennt. Þegar i byrjun 18. aldar hafði Skotinn Mackenzie sýnt fraixi á, að blágrýtið, aðalefniviður landsins, væri storknuð hraun- flóð. (Sveinn Pálsson hafði að vísu konxizt að raun uxxx þetta áðux', en ekkert himxa stór- xirufræðileg efni fást að ein- hverju leyti. — Land vort er stórt og ekkert áhlaupaverk að rannsaka það allt til hlítar. Mik- ið hefir þegar áumxizt, en nxeii’a starf bíður franxundan. niei’ku jarðfi'æðirita hans var gefið úl fyrr en löngu eftir haxxs daga). En allt franx á 8. tug ald- arixxxxar liöfðu fleslir jai’ðfi'æð- ingar þá röngu skoðun, að Is- land liefði að mestu íxxyndazt neðansjávar, hraunin runnið á sjávai'botni og landið síðaix í'is- ið úr sjó. (Sbr. „Aflur i legið þitt forna þá fara föðurland áttu og hníga í sjá“.) En sú skoðun lét einnig á sér bæra franx yfir niiðja Öldina, að blágrýtið liefði sctzt til úr sjávarvatninu. Miklxx nær lægi finnst oss nú sú skoðun þessara tínxa, að nxóbergið, sem xnest gætir unx miðbik landsins, sé nxyndað af eldsxmxbi'otuixx á sjávarbotni, enda var hún rniklu lífseigari og er þó einnig röng. Nokkru fyrir miðja 19. öld liöfðu jarðfi'æðingar alnxennt tekið að flokka íslenzkar jai'ð- myndanir eftir aldri. Gei'ðu þeir einkum greinarmun á blá- grýtismynduninni (austan, vest- an og víða norðan lands) og miklu óreglulegri jarðmyndun, sem síðar var kölluð móbergs- nxyixdunin og liggur í breiðu belti um þvert landið frá NA- SV. Þessi skipting konx heim við skoðanir þeirra Eggerts og Bjai-na, seixi áður er getið, eix er hér var konxið sögunni, var inönnum kunnara uni út- breiðslu hvorrar nxyndunar. Aftui' á móti voru skiptar skoð- anir um, livor væri eldri. Er á leið 19. öldina varð það þó ofan á, senx nú vii'ðist liggja i augum uppi, að blágrýtisniyiylunin væri eldri. Hið gagnstæða átti sér þó formælendur allt franx á 9. tug' aldarinnar. — Fyrir árið 1874 var kxuxnugt orðið, að ljós- leitt kvarzboi’ið storkuberg (líparít, trakýt) var allvíða á blettum innan um báðar aðal- myndanir landsins. — Menn höfðu lengi vitað uxxx sjódýra- leifar (skeljar og kuðuxxga) laixgt frá sjó, og fullsannað var orðið, að láglendi hafði viða leg- ið undir sjó, eftir að landið var alskapað að kalla. — Hið nxerki- lega sjávarset, Tjörneslögin, með aragrúa af Steingex-vingum voru einnig kunn (Eggert og Bjai'ni rannsökuðu þau fyrstir) og Daninn Mörch hafði fyrir skemmstu raixnsakað steingerv- inga þeirra og ákveðið aldui'inn eftir þeim: Þau reyndust vera fi'á plíósentímabilinu, xxæsta tímabili á undan ísöld. — Sviss- lendingurinn Heer hafði einnig rannsakað plöntuleifar úr surt- ai'brandslögum blági’ýtismynd- unarinnar og taldi þær vei'a frá míósentímabilinu, næsta tínxa- bili á undan plíósen. (Ileer komst að sömu niðurstöðu Unx surtai'bi'andsgi'óðurleifar í öðr- unx löndum, en nú hefir sannazt, að þar eru þær miklu eldri (frá eósen). Eru allar líkur til, að honum hafi einnig skjátlazt uixi íslenzku gi'óðui’leifai'nar. Sam- kvæmt niðurstöðuixx Heers var blágrýtismyndunin talin vei’a frá míósentimabilinu. I mó- bei'gsmynduninni höfðu engir steingei'vingar fuhdizt til þessa, senx aldur hennar yrði af ráð- inn. Ekki þótti annað koixia til nxála en liún væri frá þvi fyrir ísöld eins og blágrýtisxxxynduix- in, en flestir töldu hana þó yixgri en blágrýtið. — Eriendir jai'ð- fi-æðingar höfðu sannað með ó- yggjandi rökuixx, að landið liefði að nieslu hulizt jökli á ísöld eins og önnur Noi-ðui'lönd. Þó þekktu þeir ekki aðrar isaldax-- myndanir eix fágaðar klappir, jökulmyndað landslag og laxis- an ruðning, senx liggur ofan í berggrunninum. Allt, sem þar lá undir, var talið nxyndað fyrir isöld. — Hinar yngstu jarðelda- myndanii’, hi-aun og eldfjöll, lxöfðu þó öðru fremur vakið at- lxygli útlendi'a vísindanxanna og orðið þeinx dýrnxætur skóli i al- nxennri jarðfræði. Eins var unx hverina. Unx 1874 vissu íslendingar sjálfir auðvitað naxiðalítið eða ekkert unx uppruna lands síns. Þaxx drög, senx þá voru oi'ðin til að jarðsögu Islands, voru .einka- eign fárra liánxenntaðra útlend- inga. Ilið litlS, sem prenlað liafði verið á íslenzku unx jarð- fræði, eftir Jónas Hallgrímsson var að miklu leyti orðið úrelt. Árið 1875 gaus Askja, og gerði öskufall allt austur í Svíþjóð. Sendu þá Danir hingað árið eflir jarðfræðing að nafni Johns'rup lil að rannsaka gosstöðvarnar. í för með honunx var auk ann- arra íslenzkur slúdent. Hann hét Þorvaldur Thoroddsen og varð siðar mesti landkönnuður og landkynnir, sem ísland hefir átt. Þetta var fyrsta rannsöknar- för hans til Islands. Fei’ð þeirra Johnstrups var hin merkileg- asta, en eigi verður hér nánar sagt frá henni. — Af öðrum út- lendunx jarðfi'æðingum, sem fei'ðúðust liér á landi á milli 1874 og 1900, skulu aðeiixs Guðmundur Kiartansson: Jarðíræði
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140

x

Vísir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.