Vísir - 17.06.1944, Blaðsíða 43

VÍSIR — ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
43
eyjar 1919, Norðfjörður 1928
og Akranes 1942. En sagan er
ekki öll sögð með því, að benda
á hina stærri kaupstaði. Aragrúi
þorpa og stærri og minni kaup-
túna hefir einnig risið jupp við
sjávarsiðuna og yrði of langt
hér upp að telja. Og nú er svo
komið, tæpum 100 árum eftir
að Reykjavík fékk sína fyrstu
reglulegu bæjarstjórn, að kaup-
staðir og þorp með 300 íbúum
eða fleiri eru 35 að tölu og
íbúafjöldi þeirra samanlagður
78 þús. maims. Um aldamótin
1900 voru á öllu landinu sam-
tals 78 þús. manns, eða ná-
kvæmlega jafn margt fólk og
nú er í kaupstöðum og
þorpum einum saman. Kaup-
staðirnir og þ'orpin eru svo til
öll ný sveitarfélög, þ.e. þau hafa
flest verið skilin frá hreppun-
um, sem þau fyrst mynduðust
í. Fyr meir töldu ýmsir vöxt
kaupstaða og kauptúna all-
hættulegan og heyrist það
stundum ennþá. En í þess-
um nýju sveitarfélögum hefir
fram farið þáttur í þróunarsögu
íslenzkra sveitarstjórnarmála,
sem með öllu var óþekktur áð-
ur á íslandi, þrátt fyrir hið góða
skipulag, sem annars hefir alla
tíð haldizt hér í sveitarmálefn-
um.
A eg þar við heildarframtak-
ið, sem svo mætti nefna, en með
því á eg við sameinað átak íbúa
heils sveitarfélags til að bæta úr
þörf heildarinnar, eða skapa
skilyrði og grundvöll að aukinni
framtakssemi íbúanna og bættri
afkomu eða menningarlífi með-
al þeirra.
Væri um þann merkilega þátt,
sem sveitarfélögin hafa átt í
því að skapa þetta heildarfram-
tak og beita því, hægt að rita
langt mál, en rúm leyfir það
ekki, og skal þvi aðeins á fátt
eitt drepið.
Hafnarmál.
Grundvöllurinn undir lífi og
afkomu þeirra, sem réðust í að
lifa lifi sínu „á mölinni“, eins
og það var fyrrum nefnt, hlaut
að verða sjórinn með gjöfum
sínum og hættum. Það hlaut því
að verða eitt aðalviðfangsefni
íbúanna þar, að skapa nauðsyn-
leg skilyrði til sjósóknar og að-
flutninga. Fyrstu og þýðingar-
mestu verkefnin hjá þessum
sveitarfélögum urðu því hafn-
armálin eða lendingarbæturnar,
eins og það var í fyrstu oftast
nefnt.
Um þau mál höfðu sveitar-
stjórnirnar víðast hvar forustu
og hefir verið varið til hafnar-
mála á íslandi stórfé á okkar
mælikvarða. Fyrir 50 árum gátu
stærri skip hvergi lagst að
bryggju hér á landi, — eii nú er
svo komið, að nálega allsstaðar
í stærri og minni kauptúnum
og í öllum bæjum geta flest
sldp, er hér ganga, lagst að
bryggju og því hafnað sig
hvernig sem veður er. Með
hverju ári sem leið, hefir
komizt meira og betra skipulag
á þessi mál, og er það eitt
þeirra, sem ríkið hefir stutt á
marga vegu, þó þau hvíli mest-
megnis enn á sveitarfélögunum.
Vatnsveitur.
Þar sem margt fólk flytur
saman á einn stað segja vand-
ræðin um heilnæmt drykkjar-
vatn fljótt til sín. Lækir allir
verða fljótt ónothæfir og brunn-
ar vilja bregðast í margmenn-
inu, þó þeir gefist sæmilega
meðan fáir eru um þá. Sveitar-
stjórnirnar hafa því tekið að
sér lausn þessa máls víðasthvar
og með þeim árangri, að ágætis
vatnsveitur eru nú komnar víða
í kaupstöðum og kauptúnum og
hafa þær óvíða verið styrktar af
ríkinu, en hvila algjörlega á
sveitarfélögunum einum. í kjöl-
far vatnsveitunnar í hverjum
bæ og kauptúni siglir fljótlega
gjörbylting í hreinlætisháttum
hvers kauptúns. Lækjúnum er
„lokað“ og þeir gerðir að skolp-
ræsum, ef þcss er kostur og ó-
hrcinindin fljóta til sjávar neð-
anjarðar, sem áður fylltu þorp-
in illum daun. Sálernin hreytast
af sömu ástæðum, Iiöð koma í
húsin og hreinlæti allt batnar á
margan veg, þegar þessi frum-
undirstaða — vatnsveitan -— er
fcngin.
Fræðslumál.
Eitt af því, sem menn í önd-
verðu héldu að kafna mundi að
fullu og öllu, er hin nýju sveit-
arfélög tóku að myndast, var
hin forna íslenzka heimilis-
menning. Hún átti drýgstan
þáttinn i því, að viðhalda and-
legu atgervi þjóðarinnar á tíma-
bili hnignunar og niðurlægingar
og það verður að játa, að ekld
horfði þar glæsilega í byrjun,
er fólk tók að flytja saman í
þéttbýli þorpanna. En úr þessu
rættist von bráðar mikið, fyrir
aðgerðir sveitarfélaganna. Þau
tóku upp skólafræðslu í stað
heimafræðslunnar og hafa sí-
fellt aukið hana og endurbætt
hjá sér síðan. Ríkið hefir að
sjálfsögðu stutt þær víða vel
með ábyrgðum fyrir dýrum
skólabyggingum, greiðslu á
nokkurum hluta kennaralauna
og ýmsu fleiru. En meginþung-
inn og öll framkvæmdin hefir
lengst af hvilt á sveitarstjórn-
unum og sveitarfélögunum.
Um það deila menn nú ekki
lengur, hvort skólar slculi vera,
heldur hitt, hvernig þeir skuli
vera og hve lengi þeir slculi
veita nemendum sínum dvöl.
Unglingaskólar, gagnfræða-
skólar, námskeið og ýmiskonar
önnur fræðsla sigldi fljótlega í
kjölfar barnaskólanna og nú er
þetla orðið að einhverju yfir-
gripsmesta „kerfi“ þjóðfélags-
ins. Sjálfsagt verður þar mörgu
breytt og um margt bætt frá
því, sem var og er, en sveitar-
félögin — og alvcg sérstaklega
kaupstaðir og kauptún — hafa
hér haft forustu í framlcvæmd-
um og borið lengst af mestar
fjárhagsbyrðarnar af fræðslu-
málunum. Sýnir þessi þróun öll
að ekki er þeim síður til þess
treystandi að taka vel og skyn-
samlcga á þeim málum eða við-
fangsefnum, sem ekki gefa
strax arð í aðra liönd eða eru
beinlínis í þágu hinna daglegu
þarfa.
Rafmagnsmálin.
Þau mál, sem hin nýju sveit-
arfélög — kaupstaðirnir og
kauptúnin -— hafa þó sýnt allra
mesta forustuhæfni í, eru raf-
magnsmálin. Ljósþörfin í fjöl-
menninu, jafnframt eldhætt-
unni, sem af því stafar að marg-
ir og misjafnir fari með ljós
eða eld, varð vitanlega aðal-
hvötin að rafmagnsveitunum.
Nú má víst telja, að allir kaup-
staðir og flest kauptún séu raf-
lýst orðin og sumir bæir, eins
og Reykjavík, Akureyri, Isa-
fjörður o. fl„ veita nú íbúum
sínum rafmagn til ljósa, suðu
og jafnvel til hitunar, ef óskað
er. En eins og framtakssemin
um vatnsveiturnar varð undir-
staða almenns hreinlætis, svo
verður rafmagnið undirstaða
margþætts iðnaðar, sem vafa-
laust á eftir að vaxa mjög stór-
kostlega, er stundir líða. Raf-
veiturnar hefir rikið stutt á
ýmsan hátt, en aðallega þó með
ábyrgðum enn sem komið er.
En hinar miklu framfarir, þæg-
indi og að ýmsu leyti liið aukna
öryggi, sem rafmagnið hefir
sýnt að hafa í för með sér, hafa
áorkað því, að nú er svo komið
að Alþingi liefir farið að gera
sér ljóst, hvernig nota mætti
hin miklu fallvötn vor til stór-
kostlegra virkjana, er bæði
gætu náð til sveita og kauptúna.
Vænta má, að slíkt „heildar-
plan“ verði að veruleika á
næstu áratugum, en þó svo
verði, niun því aldrei gleymt,
að það voru sveitarfélögin, sem
heiðurinn eiga af því að hafa
rutt braut þessu merkilega máli,
sem á eftir að gjörbreyta á
ýmsan hátt allri framleiðslu,