Vísir - 17.06.1944, Blaðsíða 100

100
VÍSIR — ÞJÖÐHÁTÍÐARBLAÐ
nefndir tveir: NorÖmaÖurinn
Amund Helland og Þjóðverjinn
Keilhack. Helland fór hér um
flesta landshluta og gerði xnarg-
ar stórmerkar athuganir. T. d.
eru mælingar hans á vatns-
magni og aurframburði jökul-
vatna enn í fullu gildi. Hann
kannaði fyrstur manna að
nökkru ráði gosstöðvar Skaftár-
eldanna (frá 1783) og teiknaði
kort af gígaröðinni. I ritum lians
um jarðfræði Islands (Khöfn og
Kristjaníu 1882—86) koma
fram margar nýjungar, en i
flestöllum meginatriðum er
liann .sammála þeim fyrirrenn-
ara sinna, sem réttasta höfðu
hugmynd um myndun landsins.
Ilelland veitti fyrstur manna
uppgötvunum Sveins Pálssonar
þá alhygli, sem þær áttu skilið,
og mættum vér Islendingar vel
muna honum það. Lét hann
birta nokkur af merkustu hand-
ritum Sveins í árbók Norska
ferðafélagsins 1881—83. Keil-
hack fór hér fyrstu rannsóknar-
ferð sína 1883, en fleiri síðan.
Ilann lýsir ýmsu markverðu vel
i ritgerðum sínum, en skjátlast
mjög í ályktunum, taldi t. d.
móbergsinyndunina eldri en
blágrýtismyndunina.
Þorvaldur Thoroddsen fór
rannsóknarferðir um landið þvi
nær hvert sumar frá 1881 til 98.
Landkönnun og jarðfræðirann-
sókn voru aðalverkefni hans, en
liann safnaði einnig miklum
fróðleik um gróður, dýr og
þjóðina sjálfa. Hin siðari ferða-
ár sín lét hann þó jarðfræðina
ganga fyrir öðru. Er Þorvaldur
kom til sögunnar, voru skoðanir
vísindamanna, eins og fyrr var
á drepið, ekki alls kostar sam-
hljóða um meginþættina i jarð-
sögu íslands, en voru þó mjög
teknar að sveigjast til sama far-
vegar.' Undirstaðan undir verki
Þorvalds voru kenningar þeirra
jarðfræðinga, sem gleggst höfðu
Þorvaldur Thoroddsen.
séð á undanförnum áratugum.
Hann valdi og hafnaði og valdi
rétt. Sjálfur gerði hann fjölda
mikilsverðra jarðfræðiuppgötv-
ana i öllum landshlutum og
•félck fyrstur manna glöggt yfir-
lit yfir allt landið. Þorvaldur
felldi saman fróðleiksmolana
— bæði sina og annarra — uin
jarðfræði íslands i eitl kerfi,
þár sem engar firrukenningar
komust að. Ilann skrifaði feikn-
in öll um jarðfræði landsins,
bæði á íslenzku og erlendum
tungum, miklu meira en nokk-
ur maður annar hæði fyrr og
síðar. í þremur stærstu og
merkustu ritum lians á íslenzku:
Landfræðisögu, Ferðahók og
Lýsingu íslands, segir allnáið
frá jarðmyndunum hér á landi
samkvæmt kerfi hans, en um
einstök atriði i hinum fjölþættu
rannsóknum sínum ritaði hann
fjöhnargar greinar í útlend vís-
indarit. I mörgum ritum hans
eru jarðfræðikort af ýmsum
landshlutum, stórum og smá-
um, einkum eldstöðvum og
hraunum, en 1901 gaf liann út
jarðfræðikort af öllu landinu.
Var það miklu réttara og í
stærri mælikvarða en þau, sem
áður voru til (eftir Paijkull og
Keilhack), en er þó nú úrelt að
mörgu leyti. Stærsta og merk-
asta bók Þorvalds á erlendu
máli nefnist Geschichle der
islándisclien Vulkane (Khöfn,
1922, að höfundi látnum) og er
lýsing eldstöðva á íslandi og
saga jarðelda frá landnámsöld.
Sú bók er afar fróðleg um
yngstu myndanir landsins, og
hún var einnig skerfur, sem um
munaði, til almennrar jarðelda-
fræði.
Laust fyrir aldamótin hóf
Helgi Pjeturss (þá Pétursson)
jarðfræðirannsóknir sínar hér
á landi. Hann byrjaði á að at-
huga fornar sjávarminjar á
Suðurlandsundirlendinu nánar
en áður liafði verið gert. En þar
komst liann í kynni við mó-
bergsmyndunina svonefndu,
sem áður var getið og talin hafði
veri§ mynduð fyrir ísöld. Árið
1899 fann Helgi í henni jökul-
ruðning, sem orðinn var grjót-
harður, á milli gosbergslaganna.
Síðar fann liann ýmsar jökul-
minjar í föstu bergi víða um
móbergssvæðið og jafnvel ulan
takmarka þess í efstu (yngstu)
lögum hlágrýtismyndunarinnar.
í Búlandshöfða á Snæfellsnesi
fann hann steingerðar sjóskelj-
ar og meðal þeirra tegund, sem
lifir aðeins í ísköldum sjó. En
jarðlagið, sem skeljarnar hefir
að geyma, liggur undir þykkum
myndunum úr grágrýti og mó-
bergi. Þessar uppgötvanir, sem
nú eru margstaðfestar af yngri
jarðfræðingum, sanna ljóslega,
að öll móbergsmyndunin og að
auki efslu lög blágrýtismyndun-
arinnar („gráa hæðin“) hafa
lilaðizt upp, eflir að landið
Helgi Pjeturss.
liuldist jökli — m. ö. o. eru ís-
aldarmyndanir. Þessi kenning
hraut freklega í bága við kerfi
Þorvalds Thoroddsens. Þor-
valdur viðurkenndi hana aldrei,
og frægð lians og myndugleiki
tafði fyrir, að hún ryddi sér til
rúms. Helgi Pjeturss liélt því
fram fyrstur manria, að ísöldin
hér á landi hefði ekki verið ó-
slitinn fimbulvetur, heldur
liefðu þá skipzt á jökultimabil
og ísaldahlé. Nú er þetta full-
sannað, eins og síðar mun getið.
Allar hinar merkuslu jarðfræði-
ritgerðir Helga eru skrifaðar á
fyrsta tug aldarinnar. Skulu hér
aðeins nefndar tvær: doktors-
ritgerðin, Om Islands Geologi
(Khöfn, 1905) og Island (i
Handbuch der Regionalen Geo-
logie, 1910). Á íslenzku hefir
dr. Helgi ritað fremur fátt um
jarðfræði, og er það skaði um
slíkan vísindafrömuð og rit-
snilling.
Auk stóruppgötvana Helga
Pjeturss liefir allmikið unnizt í
jarðfræðirannsókn íslands síðan
um aldamót. Hafa þar margir
lagt hönd að verki, og eru engin
tök á að geta nema mjög fárra
úr þeim hópi.
Guðmundur G. Bárðarson,
einn af beztu jarðfræðingum,
sem ísland hefir ált, og einnig
dýrafræðingur, kannaði all-
Guðmundur Bárðarson.
rækilega ungar sjávarmyndanir
á láglendi fyrir botni Faxaflóa
og víðar, flokkaði þær eftir aldri
og rakti breytingar sjódýralífs
og sjávarhæðar frá lokum ís-
aldar. Hann rannsakaði einnig
Tjörneslögin og steingervinga
þeirra, manna bezt, og fékkst við
mörg önnur óskyld jarðfræði-
verkefni. Meðal merkustu rita
Guðmundar eru Fornar sjávar-.
minjar við Borgarfjörð og
Hvalfjörð (Akureyri 1923) og
ritgerð á ensku um Tjörneslögin
(Khöfn 1925).
Eftir síðustu aldamót hafa
jarðfræðirannsóknir hér á landi
langmest beinzt að hinum yngri
myndunum, móbergsmyndun-
inni og enn yngri lausum jarð-
lögum. Er nú margt orðið ljós-
ara um eðli og sköpun móbergs-
myndunarinnar en þá, er Helgi
Pjeturss hafði fyrst beint rann-
sókn hennar á rétta braut. Af ís-
lenzkum jarðfræðingum, sem
stuðlað hafa að þeirri framför,
má nefna Jóhannes Áskelsson,
Pálma Hannesson," Jakob Lín-
dal, Trausta Einarsson, Þorkel
Þorkelsson og Guðmund Kjart-
ansson, en af útlendingum Dan-
ina Niels Nielsen og Noe-Ny-
gaard, Þjóðverjana Sapper,
Knebel og .Reck og Bretana
Peacock, Tyrrell og Hawkes. Á
síðasta áratug hafa fundizt
mjög fróðlegar minjar um ís-
aldarhlé — leifar gróðurs og
dýra milli jökulmyndana. Hefir
Jóhannes Áskelsson fundið og
rannsakað slíkar myncíanir á
Snæfellsnesi og Tjörnesi, Þor-
kell Þorkelsson við Elliðaárvog
nálægt Rvílc og Jakob Líndal í
Víðidal í Húnavatnssýslu. Hinar
merkustu rannsóknir af allt
öðru tagi liggja einnig eftir
þessa jarðfræðinga (sjávar-
minjarannsóknir Jóhannesar,
hverarannsóknir Þorkels og
jarðvegsrannsóknir Jakobs —
svo að eitthvað sé talið). Undan-
farin ár hafa verið gerðar all-
víðtækar mælingar og atliuganir
á jöklum. Af þeim rannsóknum
fæst eflaust mikill fróðleikur
um veðurfarsbreytingar, eðli
\eldgosa undir jökli o. fl. Að
þeim hafa unnið meðal annarra:
Jón Eyþórsson (af liálfu Veður-
stofunnar), Sigurður Þórarins-
son og Jóhannes Áskelsson,
ennfremur prófessorarnir Ahl-
mann frá Stokkhólmi og Niels
Nielsen frá Khöfn. — Ýmsir
hinna útlendu íslandsfara, sem
enn eru ótaldir, eru meðal
merkustu jarðfræðinga álfunn-
ar, en hafa ferðazt hér meir til
að læra í skóla náttúrunnar en
kanna ókunna stigu í jarðmynd-
unum íslands.