Vísir - 17.06.1944, Síða 100

Vísir - 17.06.1944, Síða 100
100 VÍSIR — ÞJÖÐHÁTÍÐARBLAÐ nefndir tveir: NorÖmaÖurinn Amund Helland og Þjóðverjinn Keilhack. Helland fór hér um flesta landshluta og gerði xnarg- ar stórmerkar athuganir. T. d. eru mælingar hans á vatns- magni og aurframburði jökul- vatna enn í fullu gildi. Hann kannaði fyrstur manna að nökkru ráði gosstöðvar Skaftár- eldanna (frá 1783) og teiknaði kort af gígaröðinni. I ritum lians um jarðfræði Islands (Khöfn og Kristjaníu 1882—86) koma fram margar nýjungar, en i flestöllum meginatriðum er liann .sammála þeim fyrirrenn- ara sinna, sem réttasta höfðu hugmynd um myndun landsins. Ilelland veitti fyrstur manna uppgötvunum Sveins Pálssonar þá alhygli, sem þær áttu skilið, og mættum vér Islendingar vel muna honum það. Lét hann birta nokkur af merkustu hand- ritum Sveins í árbók Norska ferðafélagsins 1881—83. Keil- hack fór hér fyrstu rannsóknar- ferð sína 1883, en fleiri síðan. Ilann lýsir ýmsu markverðu vel i ritgerðum sínum, en skjátlast mjög í ályktunum, taldi t. d. móbergsinyndunina eldri en blágrýtismyndunina. Þorvaldur Thoroddsen fór rannsóknarferðir um landið þvi nær hvert sumar frá 1881 til 98. Landkönnun og jarðfræðirann- sókn voru aðalverkefni hans, en liann safnaði einnig miklum fróðleik um gróður, dýr og þjóðina sjálfa. Hin siðari ferða- ár sín lét hann þó jarðfræðina ganga fyrir öðru. Er Þorvaldur kom til sögunnar, voru skoðanir vísindamanna, eins og fyrr var á drepið, ekki alls kostar sam- hljóða um meginþættina i jarð- sögu íslands, en voru þó mjög teknar að sveigjast til sama far- vegar.' Undirstaðan undir verki Þorvalds voru kenningar þeirra jarðfræðinga, sem gleggst höfðu Þorvaldur Thoroddsen. séð á undanförnum áratugum. Hann valdi og hafnaði og valdi rétt. Sjálfur gerði hann fjölda mikilsverðra jarðfræðiuppgötv- ana i öllum landshlutum og •félck fyrstur manna glöggt yfir- lit yfir allt landið. Þorvaldur felldi saman fróðleiksmolana — bæði sina og annarra — uin jarðfræði íslands i eitl kerfi, þár sem engar firrukenningar komust að. Ilann skrifaði feikn- in öll um jarðfræði landsins, bæði á íslenzku og erlendum tungum, miklu meira en nokk- ur maður annar hæði fyrr og síðar. í þremur stærstu og merkustu ritum lians á íslenzku: Landfræðisögu, Ferðahók og Lýsingu íslands, segir allnáið frá jarðmyndunum hér á landi samkvæmt kerfi hans, en um einstök atriði i hinum fjölþættu rannsóknum sínum ritaði hann fjöhnargar greinar í útlend vís- indarit. I mörgum ritum hans eru jarðfræðikort af ýmsum landshlutum, stórum og smá- um, einkum eldstöðvum og hraunum, en 1901 gaf liann út jarðfræðikort af öllu landinu. Var það miklu réttara og í stærri mælikvarða en þau, sem áður voru til (eftir Paijkull og Keilhack), en er þó nú úrelt að mörgu leyti. Stærsta og merk- asta bók Þorvalds á erlendu máli nefnist Geschichle der islándisclien Vulkane (Khöfn, 1922, að höfundi látnum) og er lýsing eldstöðva á íslandi og saga jarðelda frá landnámsöld. Sú bók er afar fróðleg um yngstu myndanir landsins, og hún var einnig skerfur, sem um munaði, til almennrar jarðelda- fræði. Laust fyrir aldamótin hóf Helgi Pjeturss (þá Pétursson) jarðfræðirannsóknir sínar hér á landi. Hann byrjaði á að at- huga fornar sjávarminjar á Suðurlandsundirlendinu nánar en áður liafði verið gert. En þar komst liann í kynni við mó- bergsmyndunina svonefndu, sem áður var getið og talin hafði veri§ mynduð fyrir ísöld. Árið 1899 fann Helgi í henni jökul- ruðning, sem orðinn var grjót- harður, á milli gosbergslaganna. Síðar fann liann ýmsar jökul- minjar í föstu bergi víða um móbergssvæðið og jafnvel ulan takmarka þess í efstu (yngstu) lögum hlágrýtismyndunarinnar. í Búlandshöfða á Snæfellsnesi fann hann steingerðar sjóskelj- ar og meðal þeirra tegund, sem lifir aðeins í ísköldum sjó. En jarðlagið, sem skeljarnar hefir að geyma, liggur undir þykkum myndunum úr grágrýti og mó- bergi. Þessar uppgötvanir, sem nú eru margstaðfestar af yngri jarðfræðingum, sanna ljóslega, að öll móbergsmyndunin og að auki efslu lög blágrýtismyndun- arinnar („gráa hæðin“) hafa lilaðizt upp, eflir að landið Helgi Pjeturss. liuldist jökli — m. ö. o. eru ís- aldarmyndanir. Þessi kenning hraut freklega í bága við kerfi Þorvalds Thoroddsens. Þor- valdur viðurkenndi hana aldrei, og frægð lians og myndugleiki tafði fyrir, að hún ryddi sér til rúms. Helgi Pjeturss liélt því fram fyrstur manria, að ísöldin hér á landi hefði ekki verið ó- slitinn fimbulvetur, heldur liefðu þá skipzt á jökultimabil og ísaldahlé. Nú er þetta full- sannað, eins og síðar mun getið. Allar hinar merkuslu jarðfræði- ritgerðir Helga eru skrifaðar á fyrsta tug aldarinnar. Skulu hér aðeins nefndar tvær: doktors- ritgerðin, Om Islands Geologi (Khöfn, 1905) og Island (i Handbuch der Regionalen Geo- logie, 1910). Á íslenzku hefir dr. Helgi ritað fremur fátt um jarðfræði, og er það skaði um slíkan vísindafrömuð og rit- snilling. Auk stóruppgötvana Helga Pjeturss liefir allmikið unnizt í jarðfræðirannsókn íslands síðan um aldamót. Hafa þar margir lagt hönd að verki, og eru engin tök á að geta nema mjög fárra úr þeim hópi. Guðmundur G. Bárðarson, einn af beztu jarðfræðingum, sem ísland hefir ált, og einnig dýrafræðingur, kannaði all- Guðmundur Bárðarson. rækilega ungar sjávarmyndanir á láglendi fyrir botni Faxaflóa og víðar, flokkaði þær eftir aldri og rakti breytingar sjódýralífs og sjávarhæðar frá lokum ís- aldar. Hann rannsakaði einnig Tjörneslögin og steingervinga þeirra, manna bezt, og fékkst við mörg önnur óskyld jarðfræði- verkefni. Meðal merkustu rita Guðmundar eru Fornar sjávar-. minjar við Borgarfjörð og Hvalfjörð (Akureyri 1923) og ritgerð á ensku um Tjörneslögin (Khöfn 1925). Eftir síðustu aldamót hafa jarðfræðirannsóknir hér á landi langmest beinzt að hinum yngri myndunum, móbergsmyndun- inni og enn yngri lausum jarð- lögum. Er nú margt orðið ljós- ara um eðli og sköpun móbergs- myndunarinnar en þá, er Helgi Pjeturss hafði fyrst beint rann- sókn hennar á rétta braut. Af ís- lenzkum jarðfræðingum, sem stuðlað hafa að þeirri framför, má nefna Jóhannes Áskelsson, Pálma Hannesson," Jakob Lín- dal, Trausta Einarsson, Þorkel Þorkelsson og Guðmund Kjart- ansson, en af útlendingum Dan- ina Niels Nielsen og Noe-Ny- gaard, Þjóðverjana Sapper, Knebel og .Reck og Bretana Peacock, Tyrrell og Hawkes. Á síðasta áratug hafa fundizt mjög fróðlegar minjar um ís- aldarhlé — leifar gróðurs og dýra milli jökulmyndana. Hefir Jóhannes Áskelsson fundið og rannsakað slíkar myncíanir á Snæfellsnesi og Tjörnesi, Þor- kell Þorkelsson við Elliðaárvog nálægt Rvílc og Jakob Líndal í Víðidal í Húnavatnssýslu. Hinar merkustu rannsóknir af allt öðru tagi liggja einnig eftir þessa jarðfræðinga (sjávar- minjarannsóknir Jóhannesar, hverarannsóknir Þorkels og jarðvegsrannsóknir Jakobs — svo að eitthvað sé talið). Undan- farin ár hafa verið gerðar all- víðtækar mælingar og atliuganir á jöklum. Af þeim rannsóknum fæst eflaust mikill fróðleikur um veðurfarsbreytingar, eðli \eldgosa undir jökli o. fl. Að þeim hafa unnið meðal annarra: Jón Eyþórsson (af liálfu Veður- stofunnar), Sigurður Þórarins- son og Jóhannes Áskelsson, ennfremur prófessorarnir Ahl- mann frá Stokkhólmi og Niels Nielsen frá Khöfn. — Ýmsir hinna útlendu íslandsfara, sem enn eru ótaldir, eru meðal merkustu jarðfræðinga álfunn- ar, en hafa ferðazt hér meir til að læra í skóla náttúrunnar en kanna ókunna stigu í jarðmynd- unum íslands.
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132
Síða 133
Síða 134
Síða 135
Síða 136
Síða 137
Síða 138
Síða 139
Síða 140

x

Vísir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.