Árbók Landsbókasafns Íslands - Nýr flokkur - 01.01.1976, Qupperneq 41

BÓKAGERÐ GUÐBRANDS ÞORLÁKSSONAR BISKUPS
41
Það var því ekkert smávegis hagræði, þegar Jóhanni Gutenberg frá
Mainz eða einhverjum öðrum kom til hugar um miðja 15. öld að
steypa bókstafina livern fyrir sig og raða þeim saman að vild, svo
að úr mátti gera blaðsíður fleiri eða færri. Þær mátti svo setja í prent-
þröng eða pressu, bera á svertu og prenta svo mörg eintök sem þurfa
þótti.
í fyrstu lotu voru prentbækurnar gerðar með líku sniði og tíðkaðist
um handrit. Þangað sóttu menn fyrirmyndir að leturgerð og um allt
fyrirkomulag blaðsíðna, skreytingar og aðra viðhöfn, er hæfa þótti
bók í sölum hefðarmanna. Kunnust þessara bóka er Biblía sú hin
latneska, sem Gutenberg lét prenta á árunum upp úr 1450. Um hana
hefur einhver sagt, að hún væri hin fyrsta bók og um leið hin fegursta.
Ef slitur hennar rekur á fjörur fornbóksala, er það að jafnaði rifið
sundur og hvert blað selt sérstakt. Þó er það aðeins á færi efnamanna
að hreppa slíka kjörgripi.
Ef prentlistin átti að ná til almennings og verða þáttur í því um-
róti, sem nú fór í hönd, varð hún að slaka á klónni, vanda minna
til bókanna, bæði pappírs og prentunar, gera framleiðslu þeirra
ódýrari, svo að almenningur gæti eignazt þær og bækurnar orðið
boðberi þeirra strauma, sem bárust frá landi til lands. Við þetta hrak-
aði bókagerð mjög. Við hlið þessara bóka, sem sumar voru fjarska
fátæklegar, voru þó jafnan prentaðar bækur, sem eru augnayndi og
vandaðar að allri gerð. Meðal slíkra höfuðprentara má nefna Aldus
í Feneyjum, nálægt aldamótunum 1500, og Christopher Plantijn í
Antwerpen og Leiden, á síðara hluta 16. aldar.
Prentlistin fór hratt yfir og barst á fáum árum til flestra landa í
Evrópu. Elzt prentuð bók í Englandi er talin frá 1476. í Danmörku
er byrjað að prenta bækur 1482 og ári síðar í Svíþjóð. Þess var þá
furðu skammt að bíða, að bókaprentun hæfist á íslandi.
Allir eru sammála um, að Jón biskup Arason hafi fyrstur haft út
hingað prentverk. Um hitt greinir menn á, hvenær prentsmiðjan
kom. Helzt hafa verið nefnd til árin 1525—1526, 1529—1531 og
1534—1535. Heimildir um atburð þennan eru óljósar og stangast á,
svo að ekki verður greitt úr þeirri flækju með öruggri vissu. Mestar
líkur benda þó til, að ártalið 1530 eða þar um bil fari næst sanni,
því að sitthvað mælir gegn hinum árfærslunum.
Prentverkinu fylgdi sænskur prentari, sem í íslenzkum heimildum
er jafnan nefndur Jón Matthíasson eða Jón svenski. Hann var lærður
maður á klerkleg fræði og var hér lengi prestur beggja vegna siða-