Árbók Landsbókasafns Íslands - Nýr flokkur - 01.01.1976, Blaðsíða 44

44
HARALDUR SIGURÐSSON
Jón prestur Matthíasson andaðist 1567, og kom þá til brauðs eftir
hann ungur maður, aðeins 25 eða 26 ára. Þessi maður var Guðbrand-
ur síðar biskup Þorláksson. Og voru nú kaflaskil í íslenzkri prentsögu
skammt undan. Með honum er kvaddur til sögunnar sá maður, sem
mest orðspor fer af og litríkastur varð í bókagerðar- og prentsögu
landsins.
Hann fæddist á Staðarbakka í Miðfirði eða Stað í Hrútafirði 1541
eða 1542. Hann kom ungur í Hólaskóla og lauk þaðan burtfararprófi
1559. Ári síðar hóf hann háskólanám í Kaupmannahöfn og lauk því á
fjórum árum. Auk guðfræðinnar, sem sat í fyrirrúmi, hneigðist hann
að stærðfræði og skyldum vísindum. Arngrímur lærði segir í ævi-
minningu bískups, að hann hafi átt bækur helztu stærðfræðinga,
stjarn-, landfræðinga og kortagerðarmanna aldar sinnar og við sumar
þeirra gert athugasemdir með eigin hendi. Einhvern tíma á yngri árum
gerði hann uppdrátt af Islandi, hinn fyrsta, sem fer nokkuð nærri lagi.
Seinna gerði hann uppdrátt af löndunum í og við norðanvert At-
lantshaf. Arngrímur getur þess einnig, að Guðbrandur hafi gert
himinhnött eftir hnattstöðu íslands og byrjað á jarðlíkani, sem hann
mun þó tæpast hafa lokið við. Síðbornar heimildir herma, að biskup
hafi verið eitthvað kunnugur Tycho Brahe, hinum fræga danska
stjörnufræðingi og bréf hafi f'arið á milli þeirra. En hafi þau bréf ein-
hvern tíma verið skrifuð, hefur þeim ekki flotað gegnum aldirnar.
Eftir heimkomuna var Guðbrandur rektor Skálholtsskóla um þriggja
ára skeið, unz hann gerðist prestur á Breiðabólstað. Ekki átti hann þar
langa setu, því að 1570 kvaddi konungur hann til biskups á Hólum, og
hlaut hann vígslu vorið 1571 og sat stólinn til dánardægurs 20. júlí
1627.
Ekki hafði Guðbrandur setið lengi á stóli, þegar hann gerðist um-
svifamikill kirkjuhöfðingi. Siðaskiptin voru nýlega gengin í garð og
menn almennt kaþólskir í huga, þó að skipt væri um ytra snið siðar að
boði yfirvalda. Það varð því hlutskipti hins unga biskups að ryðja
lútherskum rétttrúnaði braut að huga þjóðarinnar. Til þess skorti hann
ekki konungsfylgi, glæsibrag, lærdóm né óbilandi dugnað. Þótt hann
væri harður í horn að taka við andstæðinga sína og óvæginn í málsókn-
um, gat hann stundum verið furðulega mildur og umburðarlyndur,
ekki sízt við mannlegan breyskleika og taldi ástæðulítið að íþyngja
prestaefnum um skör fram, þó að þeim yrði það á að „grípa til stelpu“.
Sjálfum hafði honum orðið hált á slíku „gripi”, nálægt þeim tíma, sem