Andvari - 01.01.1956, Blaðsíða 84

80
Þorkell Jóhannesson
ANDVARI
Gögn þau, er vér höfum nú um jarSaeign á ofanverSum þjóS-
veldistímanum, eru of strjál til þess aS unnt sé meS nokkurri vissu
aS gera sér grein fyrir því, hversu eignarréttur til landa hafi þá
skipzt milli landsmanna yfirleitt. VitaS er, aS á 12. öld hafa
auSmenn ýmsir og kirkjuhöfSingjar náS undir sig hlunnindum
ýmsum frá einstökum býlum, einkum rekaréttindum víSa um-
hverfis landiS. Slík hlunnindi hafa því víSa skilizt snemma frá
jörSurn, sem þau heyrSu til í upphafi, til mikils tjóns fyrir jarS-
irnar sjálfar og ábúendur þeirra. Bendir þetta til allmikils jarSa-
brasks, þótt líkast til hafi kirkjuvöldin oft náS hlunnindum þess-
um frá landeigendum aS gjöf meS nokkrum hætti, án þess aS
braskaS væri meS jarSirnar sjálfar. Þá er og víst, aS fram aS
aldamótunum 1300 hafa allmiklar jarSeignir safnazt á hendur
kirkna, klaustra og biskupsstólanna meS ýmsum hætti, líkast til
einkum á síSara hluta aldarinnar, enda hefst nú blómatími kirkju-
valdsins, er þjóSveldiS líSur undir lok.
Á ofanverSri 14. öld og fram um 1500 verSur stórfelld breyt-
ing á um eignarráS jarSa í landinu. Auk hins gífurlega jarS-
eignasafns kirkjunnar komast þá jarSir hundruSum saman í eign
einstakra manna og ætta. StafaSi þetta aS nokkru leyti af útvegs-
og verzlunargróSa, er féll í skaut einstökum mönnum og variS
var, aS hætti fyrri alda, í fasteign, en sumt stafaSi eflaust frá
drepsóttum á 15. öld, er ollu miklu raski um skipting eigna í
landinu, er of fjár bar undir fáa menn, er erfSu fjölda ættingja
sinna. FækkaSi svo stöSugt sjálfseignarbændum, en leiguliSum
fjölgaSi. ViS siSskiptin tók konungur undir sig allar jarSeignir
klaustranna og talsverSar aSrar jarSeignir, til viShótar því, er
hann hafSi áSur eignazt meS ýmsum hætti. Hélzt svo fram á
ofanverSa 18. öld, aS kirkjan og konungur töldust eiga um helin-
ing allra jarSeigna. En hændaeignin var lengstum, í ýmsum stöS-
um a. m. k., aS miklu leyti í höndum auSugra ætta, er í lengstu
lög reyndu aS halda í jarSeignir sínar. Mun vel í lagt, aS frá
því á öndverSri 15. öld og fram undir 1800 hafi 1/5—1/6 hænda