Uppeldi og menntun - 01.09.1993, Qupperneq 16

FRÁ KRISTINSDÓMSLESTRI TIL MÓÐURMÁLS
Danmörku að æskan skyldi í latínuskólum „fá þjálfun í að tala og rita það [móður-
mál sitt] rétt og vel, lesa nokkra hinna bestu rithöfunda ..." (Steinfeld 1986:90). Lög-
gjöfin leiddi til þess að þremur árum síðar birtist á prenti fyrsta lestrarbókin á
dönsku, Store og gode Handlinger af Danske, Norske og Holstenere eftir Ove Malling.4
Hún speglar í einu og öllu uppeldisspeki upplýsingarinnar: hér eru boðaðar
almannlegar (les: borgaralegar) dygðir og siðferði og sagt frá hetjum föðurlandsins
í sönnum ættjarðaranda.
Þegar þjóðernisstefna tók upp úr aldamótunum 1800 að leysa hina upplýstu
ættjarðarást (patriotisme) af hólmi, fékk móðurmálskennslan fastari sess í dönskum
skólum, bæði „borgaraskólum" og hinum nýju lærðu skólum. Helsti boðberi
danskrar þjóðernisstefnu í uppeldismálum um þessar mundir, Laurits Engelstoft,
kenndi að þjóðtungan ætti að vera „en Hovedgjenstand for den offentlige Under-
visning, betragtet som Middel til at danne og befæste Almeenaand" (tilvitnun hjá
Steinfeld 1986:107). I lærðu skólunum var nú tekin upp kennsla í mælskulist og
fagurfræði sem byggðist á lestrarbók eða sýnisbók þjóðlegra bókmennta. Hin fyrsta
sinnar tegundar, Dansk Læsebog og Exempelsamling til de forandrede lærde Skolers brug
eftir Knud L. Rahbek, birtist i tveimur bindum árin 1799 og 1804. Markmiðið með
samantektinni var í senn þjóðernislegt og fagurfræðilegt, þ.e. að tryggja fagurbók-
menntum föðurlandsins sess við hliðina á hinum klassíska bókmenntaarfi. Um
miðja 19. öld eignaðist svo bókmenntasaga hlutdeild í námskránni fyrir hina lærðu
skóla (Steinfeld 1986:109,116-121,134).5
Upphaf móðurmálskennslu á Islandi þar sem þjóðlegar bókmenntir fengu
fastan sess má rekja til Lærða skólans í Reykjavík.61 reglugerð frá 1850 sagði um al-
mennan tilgang námsins að „piltar [skuli verða] vel kunnugir tungu sinni og bók-
menntum hennar ..." (Saga Reykjavtkurskóla 1975:19). Kröfur í íslensku voru við það
miðaðar að „piltum lærist að tala hana og rita hreint, rjett og lipurt; smásaman skal
og kynna þeim bókmenntasögu Islendinga og helztu rit" (sama rit:20). Flestar
kennslustundir á viku komu í hlut greinarinnar í neðri bekkjunum og var þar m.a
notuð lestrarbók Halldórs Kr. Friðrikssonar sem kom út 1846 (sama rit:l 10—112).7
Bíða varð loka 19. aldar til þess að fram kæmi bókmenntasýnisbók, samin gagngert
fyrir íslenska nemendur, þ.e. Sýnisbók fslenzkra bókmennta á 19. öld eftir Boga Th.
Melsteð (1891).
Misjafnlega langur tími leið eftir löndum þangað til landvinningar í bók-
menntakennslu á efri skólastigum tóku að skila sér niður á skyldunámsstig. Hér
voru Danir enn í fararbroddi; með fræðslulögunum 1814 sem innleiddu almenna
4 Á fyrstu starfsárum Lærða skólans í Reykjavík voru efni í íslenskan stíl handa nemendum í 1. bekk sótt í
lestrarbók Mallings, sjá Sögu Rcykjavíkurskóla 1975:112.
5 Um þróun móðurmálskennslu í Englandi, sjá Gordon og Lawton 1978:80-90.
6 í Bessastaðaskóla mun það litla sem kennt var formlega í íslensku hafa einskorðast við íslenskan stíl, sjá
Vilhjálm Þ. Gíslason (1947:164-165).
7 Lestrarbók Halldórs var samin fyrir „de nærbeslægtede nordiske folkeslag" og hafði að geyma, auk
málfræðiinngangs og orðaskrár, „nogle af de mest klassiske steder af den ældre litteratur ...". (Halldór Kr.
Friðriksson 1846).
14