Uppeldi og menntun - 01.09.1993, Side 21

LOFTUR GUTTORMSSON
skólamönnum og kennurum hafi fallið hún vel í geð, a.m.k. hvað efnisval snertir
([N.N.]1910:129-131).
NIÐURLAG
Með fögum um fræðslu barna 1907 voru fyrst lögð drög að „móðurmáli" sem
skyldubundinni námsgrein í íslenskum barnaskólum og mælt fyrir um þekkingu á
þjóðlegu sögu- og bókmenntaefni. Með útgáfu Lesbókar sem fylgdi í kjölfar lagasetn-
ingarinnar var svo séð til þess að börn þjálfuðust í lestri með því að leggja stund á
texta veraldlegs eðlis varðandi ýmsa þætti íslenskrar þjóðmenningar. A þennan
hátt var móðurmálssviðið strax í upphafi tengt þjóðlegum bókmenntum; en eftir-
tektarvert er að jafnframt þessu inniheldur það námsþátt sem nú er flokkaður með
námsgreininni „saga". „Saga" var m.ö.o. ekki tilgreind í lögunum sem sjálfstæð
námsgrein nema þar sem skyldufræðslan færi fram í föstum skólum (3. gr.); er þetta
dæmi um að skyldubundin þekking barna var flokkuð á þessum tíma nokkuð á
annan veg en nú tíðkast. Hvað lestrarfaginu sjálfu viðvíkur, var róttækasta breyt-
ingin fólgin í því að það var alveg slitið úr sambandi við kristinfræði en aftur tengt
þjóðlegum fræðum, bókmenntum og sögu.
Meðan skyldubundin þekking barna einskorðaðist lögum samkvæmt við lestur
og kristinfræði, voru lestrarbækur hvorki samdar né gefnar út til að fullnægja laga-
ákvæðum heldur hugsaðar fyrir næsta óskilgreindan lesendahóp; þær skírskotuðu
líka í reynd langt út fyrir hóp fermingarbarna. I efnisvali þessara bóka lýsir sér eigi
að síður hvaða þekking var af menntafrömuðum talin eftirsóknarverðust á hverjum
tíma. Kvöldvökur Hannesar Finnssonar marka hér upphafið, með sinni þungu
áherslu á að lestrarefnið ætti að stuðla að því að innprenta lesendum, ungmennum
og öðrum, kristilegt siðferði.
í þessu samhengi er fróðlegt að bera saman Lestrarbók handa alpýðu (1874) og
Lesbók handa börnum og unglingum (1907-1910). Hin fyrrnefnda er e.k. alfræði í stíl
upplýsingaraldar, inngangur að helstu þekkingargreinum varðandi efnisheim,
náttúru, landafræði, líkamsfræði og samfélag að viðbættum uppbyggilegum frá-
sögnum og dæmisögum. Lestrarbók víkur þó frá upplýsingarfyrirmyndum að því
leyti að íslenskum ættjarðarljóðum hefur verið skotið inn á tveimur stöðum, milli
upptalningarkenndrar Islandslýsingar og atriða úr sögu þjóðarinnar; en ljóðin birt-
ast hér nánast eins og aðskotahlutur sem hefur ekki náð að aðlagast umhverfinu.
Lestrarbók handa alpýðu ber þannig merki þess að vera síðburður - að hafa þá fyrst
litið dagsins ljós þegar hugmyndafræði upplýsingarinnar var óðum að hverfa í
skuggann fyrir þjóðernisrómantík.
Lesbók er aftur á móti dæmigerð móðurmálsbók í þjóðernislegum stíl. Hér sitja í
fyrirrúmi bókmenntaafsprengi þjóðmenningarinnar í bland við nokkrar valdar frá-
sagnir af náttúru, landafræði og sögu fósturjarðarinnar. Þótt efni af erlendum toga
fái að fljóta með í nokkrum mæli, ræðst val og niðurröðun efnis greinilega af því
hversu vel það þótti henta til að þroska með börnum þjóðlega sjálfsímynd. Sá hluti
efnisins sem heyrir ekki til skáldskap hnígur líka eindregið að því að styrkja slíka
19