Uppeldi og menntun - 01.01.2007, Qupperneq 74

74
FRÆÐILEGT SAMHENGI
Kennarastéttin er talin meðal þeirra fagstétta sem einna helst er hætt við að kulna
(Travers og Cooper, 1996; Maslach og Schaufeli, 1993; Borg og Riding, 1991; Farber,
1991). Í samanburði við aðrar fagstéttir sýna kennarar sterk einkenni kulnunar (Schau-
feli og Enzmann, 1998; Maslach, Jackson og Leiter, 1996). Vert er þó að hafa í huga
að flestir kennarar eru ekki kvíðnir, streittir, áhugalausir eða kulnaðir (Farber, 1984),
heldur þvert á móti (Rudow, 1999; Kinnunen, Parkatti og Rasku, 1994).
Brautryðjendur í rannsóknum sem hófust upp úr 1970 voru geðlæknirinn Herbert J.
Freudenberger og félagssálfræðingurinn Christina Maslach og beindust þær í upphafi
að heilbrigðisstarfsfólki. Rannsóknir Freudenbergers byggðust á klínískum grunni og
hann notaði orðið kulnun yfir mikla starfsþreytu (Freudenberger, 1974). Sjónarhorn
Maslach var út frá félagssálfræði og kenningar hennar eiga við um alla sem vinna náið
með fólki og fyrir fólk (Maslach, 1982; Jackson, Schwab og Schuler, 1986).
Ákveðnar aðstæður í bandarísku þjóðfélagi, þar sem rannsóknirnar hófust, og sér-
stakt samspil efnahagslegra, félagslegra og sögulegra þátta leiddu til frekari rannsókna
á kulnun. Nefna má breytingar á hefðbundnu öryggisneti fjölskyldna og nærumhverf-
is, þróun félags- og heilbrigðisþjónustu, sem gerði meiri kröfur til fagstétta, og aukin
áhrif stjórnvalda. Einnig má nefna auknar kröfur starfsmanna til starfsumhverfisins,
svo sem um meiri starfsánægju og umbun í starfi, sem og væntingar sem e.t.v. stóðust
ekki (Maslach, Schaufeli og Leiter, 2001; Maslach og Schaufeli, 1993).
Hugtakið kulnun hefur þróast fræðilega og rannsóknir á því tengjast öðrum skyldum
hugtökum. Því er stundum ruglað saman við önnur tengd hugtök, einkum streitu
(Maslach og Schaufeli, 1993; Farber, 1991; Maslach, 1982). Rannsóknir síðustu 30 árin
sem byggjast á reynslugögnum og reyna að meta kulnun og orsakir hennar hafa leitt
í ljós að fyrirbærið er flókið. Samspil starfsmanns og starfs hefur áhrif og ástæður eru
taldar liggja fremur í starfsumhverfi en hjá starfsmanni. Sérstök hætta er á langvar-
andi spennu eða ofreynslu þegar starfsmanni finnst vera misræmi milli þess sem hann
leggur af mörkum og þess sem hann uppsker (Maslach, 2003; Maslach og Leiter, 1997;
Maslach, 1993).
Kenningar Maslach
Rannsóknir Maslach beindust upphaflega að því hvernig fólk tekst á við ýmsar til-
finningar sínar í starfi sínu. Maslach fékkst við það sem hún kallaði „kaldlyndi í garð
annarra“ og „tilfinningalega fjarlægð“ eða hlutgervingu. Þessi hugtök sótti hún til heil-
brigðisstétta og taldi að starfsmenn beittu þeim fyrir sig í varnarskyni, þar sem þeim
væri nauðsynlegt að sýna hluttekningu og samúð en jafnframt halda ákveðinni fjar-
lægð til að geta sinnt starfi sínu af fagmennsku (Maslach, 1993).
Kenningar Maslach eru m. a. byggðar á miklum fjölda viðtala, fyrst við starfs-
menn úr heilbrigðisstéttum og kennara og síðar fólk í öðrum störfum sem ekki hef-
ur jafn náin tengsl við skjólstæðinga. Þá gerði hún víðtækar vettvangsathuganir.
Maslach varð fljótlega ljóst að samband fagmanns og skjólstæðings væri grundvall-
aratriði og skilgreindi hún þrjá þætti kulnunar, tilfinningaþrot (emotional exhaustion),
L ÍÐAN KENNARA Í STARFI – VINNUGLEÐI EÐA KULNUN?