Uppeldi og menntun - 01.01.2007, Page 99

99
enda enn önnur. Þegar upp kemur ágreiningur um grunngildi skólastarfsins sem á
rætur að rekja til ólíkra sjónarhorna fræðsluyfirvalda, kennara og nemenda, þá er lítil
von til að slíkan ágreining megi leysa. Hvaða grunngildi verða ofan á í skólastarfi
mun velta á aflsmun frekar en nokkru öðru. Og þá er hætt við að nemendur verði
undir.
En er þetta þá veruleikinn? Er ekki hægt að nálgast spurninguna um grunngildi
í skólastarfi án þess að bjóða heim hættunni á slíkum óleysanlegum ágreiningi um
grunngildi skólastarfsins – og þar með óleysanlegum ágreiningi um grundvöll þess.
Þær ógöngur sem við höfum ratað í eiga rætur að rekja til þess sem ég kallaði hið
tæknilega skynsemishugtak að ofan. En er eitthvert annað skynsemishugtak boðlegt?
Þótt hið tæknilega skynsemishugtak sé inngróið í vestrænan hugmyndaheim
er það ekki eina skynsemishugtakið sem sá heimur hefur þekkt. Í heimspeki Forn-
Grikkja, ekki síst Platons og Aristótelesar, var skynsemishugtakið gildishlaðið, þ.e.
skynsemishugtak þeirra gerði ráð fyrir því að um markmið mætti spyrja hvort þau
væru góð eða skynsamleg án þess að líta á markmiðin sem leiðir að æðri markmiðum.
Aristóteles færði raunar rök fyrir því að hið tæknilega skynsemishugtak gæti ekki
staðið eitt og sér:
Eigi athafnir okkar sér markmið sem við æskjum sjálfs þess vegna og alls ann-
ars vegna þess og veljum við ekki hvaðeina vegna einhvers annars (sem héldi
þannig endalaust áfram svo sérhver hvöt væri innantóm og fánýt), er ljóst að
þetta markmið er hið góða og hið besta (Aristóteles, 1995, 1094a18-20).
Vandinn við hið tæknilega skynsemishugtak er að það getur ekki staðið eitt og sér.
Ef ekkert hefur gildi nema fyrir eitthvað annað og sú keðja heldur endalaust áfram,
þá væri „sérhver hvöt innantóm og fánýt“. Til þess að eitthvað geti yfirleitt verið gott
hlýtur eitthvað að vera gott af eigin rammleik. Það sem er gott af eigin rammleik er þá
einhvers konar grunngildi, ekki endilega vegna þess að það liggur öðrum gildum til
grundvallar, heldur vegna þess að það er sjálfstætt gildi.
Finnski heimspekingurinn Georg Henrik von Wright gerir þetta einmitt að um-
ræðuefni í bókinni Framfaragoðsögnin.
Í stað þess að álíta grísk vísindi vanþróuð væri réttara að segja að þau hafi verið
vísindi í öðrum skilningi en okkar, að þau setji sér önnur markmið, leiti gilda
á annan hátt en nútímavísindi gera. Þau mótuðust af þeirri viðleitni að finna í
skynsamlegri skipan náttúrunnar reglur fyrir sanngjarnri samfélagsskipan, að
finna mælikvarða fyrir hið góða líf og jafnframt hvaða takmörk maðurinn ætti
að virða til að sleppa við refsingu. Þetta viðhorf að hið skynsamlega sé það sem
er sanngjarnt og réttmætt er okkur framandi (von Wright, 2003, bls. 132).
Spurningin um grunngildi í skólastarfi horfir öðru vísi við ef við leggjum gildishlaðið
skynsemishugtak í anda Grikkjanna til grundvallar en ef gengið er út frá hinu tækni-
lega skynsemishugtaki. Vitanlega losar hið gildishlaðna skynsemishugtak okkur ekki
undan sjónarhornunum þremur – sjónarhornum fræðsluyfirvalda, kennara og nem-
enda – en vægi þessara sjónarhorna verður annað og það sundurlyndi sem mismunur
þessara sjónarhorna kann að valda verður annars konar.
ÓLAFUR PÁLL JÓNSSON