Uppeldi og menntun - 01.01.2007, Side 105

105
Manngildið
Þegar finna skal sameiginlegan kjarna í fjölbreytilegum skilningi okkar á manneskj-
unni og stöðu hennar í tilverunni og setja hann í samband við menntun og grunngildi í
skólastarfi virðist mér liggja beint við að setja manngildið á oddinn. Vissulega má skil-
greina gildi manneskjunnar á margvíslegan hátt. Víða má sjá dæmi þess að verðmið-
um markaðs- og samkeppnishyggju er haldið á lofti. Í öðrum tilvikum er manngildið
hafið upp í nokkurs konar manndýrkun sem leiðir til ofvaxinnar einstaklingshyggju.
Slíkar manngildishugmyndir hljóta að vera óviðunandi sem grunngildi skólans. Á
grundvelli þeirra trúarbragða og heimspekihugmynda sem mótað hafa samfélag okkar
hlýtur skilgreiningin á manngildinu að snúast fyrst og fremst um mannlega reisn og
helgi mannlegs lífs, jafngildi allra og almenn mannréttindi.
Ef við föllumst á að slík gildi séu æskileg grunngildi í skólastarfi vaknar strax sú
spurning hvað þau feli í rauninni í sér. Hvað felst í því að tala um mannlega reisn og
helgi mannlegs lífs? Hvað eigum við við með jafngildi allra og almenn mannréttindi?
Eitt af því sem vísa má til í því sambandi eru alþjóðlegir sáttmálar á borð við Mann-
réttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna (1945). Þar er lögð rækileg áhersla á grundvall-
arréttindi á borð við þau að hver maður sé borinn frjáls og jafn öðrum að virðingu
og réttindum, eigi rétt til lífs, frelsis og mannhelgi og búi við samviskufrelsi, tjáning-
arfrelsi og réttaröryggi. Um menntun segir meðal annars í 26. gr.: „Menntun skal beina
í þá átt að þroska persónuleika einstaklinganna og innræta þeim virðingu fyrir mann-
réttindum og mannhelgi. Hún skal miða að því að efla skilning, umburðarlyndi og
vináttu meðal allra þjóða, kynþátta og trúarflokka.“ Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna
(1989) fjallar svo sérstaklega um réttindi barna. Hér eru á ferð gildi og viðmið sem við,
ásamt mörgum öðrum þjóðum, höfum skuldbundið okkur til að framfylgja hvað sem
líður þróun í átt til margbreytileika og fjölhyggju.
Sumt af þessu endurspeglast í grunnskólalögum. Þar er talað um að starfshætt-
ir skólans skuli „mótast af umburðarlyndi, kristilegu siðgæði og lýðræðislegu sam-
starfi“ (Lög um grunnskóla 1995, 2. gr.). Aðalnámskrá grunnskóla útskýrir nánar hvað
átt er við: „Helstu gildi lýðræðislegs samstarfs eru: Jafngildi allra manna, virðing fyrir
einstaklingnum og samábyrgð. Helstu gildi kristins siðgæðis, sem skólinn á að miðla
og mótast af, eru: ábyrgð, umhyggja og sáttfýsi. Umburðarlyndi tengist lýðræðinu og
kristnu siðgæði og byggist á sömu forsendum“ (Aðalnámskrá grunnskóla, almennur
hluti 1999, bls. 18). Augljóst er að útlegging Aðalnámskrár er mjög knöpp og er það
ef til vill rökrétt, þar sem hverjum skóla er ætlað að ákveða nánar hvernig hann lætur
umrædd gildi móta skólastarfið (Gunnar E. Finnbogason, 2004). Þó má benda á að
útlegging Aðalnámskrár grunnskóla frá 1989 (bls. 8–11) er ítarlegri og að mörgu leyti
mun betri en í núgildandi námskrá. Hér eru þó dregin fram nokkur grunngildi sem
full ástæða er til að íhuga nánar.
Undirstöðuatriði lýðræðis hlýtur að vera mannskilningur sem setur manngildið í
öndvegi, þar sem áherslan er á jafngildi allra og virðingu fyrir einstaklingnum. Jöfn-
uður, jafnrétti og að hver einstaklingur sé metinn fullgildur á sínum forsendum hlýtur
því að einkenna skólastarf sem mótast skal af gildum lýðræðislegs samstarfs. Um-
burðarlyndi, sem felur í sér að gagnkvæmur réttur allra til sjálfstæðra skoðana og
GUNNAR J. GUNNARSSON