Ný saga - 01.01.1989, Side 28

Guðmundur J. Guðmundsson
Sennilega hefur þessi kirkjunnar maður bæði verið bannfærður og misst stöðu sína líkt og sumir klerkar á tímum Árna biskups
I þriðja lagi höfðu
kirkjuhöfðingjarnir
verulegar tekjur af
barneignarbrotum
undirmanna sinna.
En ef prestar lentu í
illdeilum við biskupa,
þá var flest það tínt til
sem nota mátti gegn
hinum brotlega.
að hefðu allir klerkar fylgt út í
hörgul boðum kirkjunnar þá
hefðu biskupsstólarnir orðið af
töluverðum fjármunum.
Þegar Jón Arason skipaði Ólaf
Hjaltason prófast milli Vatns-
dalsár, Vatnsskarðs og Hrauns á
Skaga og „almennilegan" dóm-
ara í þeim málum sem undir
kirkjuna heyrðu, þá undanskildi
hann þau mál er vörðuðu
presta og frillur þeirra og verð-
ur ekki betur séð en biskup liafi
ætla að halda þeim fyrir sig.32
Vera má að honum hafi verið
það skylt samkvæmt reglum
kirkjunnar. Nokkrar heimildir
hafa varðveist um þær sektir
sem prestar þurftu að greiða
vegna barneignarbrota. í skipan
Eilífs frá árinu 1320 eru sektir
ákveðnar fjórar merkur fyrir
höfuðklerka en tvær merkur
fyrir kapellána og djákna.33
Árið 1482 greiddi síra Þorkell
Bjarnason Magnúsi biskupi í
Skálholti jörðina Eyjar í Breið-
dal í sekt m.a. vegna barneign-
arbrota og í minnisbók Stefáns
biskups Jónssonar frá árinu
1495 stendur eftirfarandi: „Síra
Jón í Bæ skyldugur. 6 vetra
gamlan uxa fyrir barnssekt.
Item síra ísólfur skyldugur fyrir
barnssekt."34
í flestum tilfellum gerðu
biskuparnir ekki annað en inn-
heimta tilskyldar sektir ef prest-
ar brutu skírlífisheit sitt. Á
þessu voru þó undantekningar
ef prestar lentu í illdeilum við
biskupa. Þá var flest það tínt til
sem nota mátti gegn hinum
brotlega klerki. Svo var t.d.
um Þorvald prófast Helgason,
sem í fyrstu var stuðnings-
maður Árna Þorlákssonar í
staðamálum en snerist gegn
honum. Þorvaldur var vand-
ræðamaður í fjármálum en
biskup lét það kyrrt liggja þar til
deilur hófust milli þeirra. Þá var
ásamt ýmsum öðrum brotum
dreginn fram í dagsljósið frillu-
lifnaður hans með Valgerði
Gunnarsdóttur.35 Þegar deilur
þeirra Laurentíusar Kálfssonar
og Jörundar Hólabiskups voru í
hámarki greip Laurentíus m.a.
til þess ráðs að ganga í kirkju og
lesa yfir hausamótunum á
biskupi vegna hegðunar frænd-
kvenna hans Böðvarsdætra, en
þær munu hafa hagað sér afar
illa, ef marka má sögu Laurent-
íusar. Einnig skammaðist Laur-
entíus yfir ýmis konar hórdómi
og frændsemisspellum sem
hann segir að hafi liðist á
biskupsstólnum.36
Frá árinu 1479 höfum við
svipað dæmi. Þá dæmdu 12
prestar síra Einar Benediktsson
fyrir að hafa ekki haldið eiða
sína við Ólaf biskup er hann tók
við Grenjaðarstað. Meðal þess
sem þeir deildu um voru tekjur
af laxveiði, en einn þeirra eiða
sem síra Einar átti að hafa rofið
snerti frilluhald.37 Einnig var
síra Þórður í Hítardal kærður
fyrir frillulifnað ásamt mörgu
öðru, svo sem áflog við annan
prest og illyrði. Hann átti fimm
börn frilluborin og tók aðeins
aflausn fyrir síðasta barnið.
Nokkru síðar dæmdi svo presta-
dómur síra Þórð frá kjóli og
kalli og í bann fallinn38
Ýmis fleiri dæmi mætti nefna
en ég læt hér staðar numið,
enda er svo mikið víst að þrátt
fyrir stór orð og ströng heit
finnast þess engin dæmi í ís-
lenskum heimildum að biskup-
ar hafl gert nokkrar þær ráðstaf-
anir sem máli skiptu til að
hamla gegn frilluhaldi presta.
Frá Noregi höfúm við hins veg-
ar dæmi um að biskupar hafi
heldur betur tekið til hendinni,
svo sem þeir Björgvinjarbiskup-
ar Árni og Hákon á fyrri
hluta 14. aldar. Árið 1308 hótaði
t.d. Árni biskup nokkrum prest-
um banni og embættismissi ef
þeir segðu ekki skilið við frillur
sínar. Auk þess setti hann einn
prest af fyrir sömu sakir39 Árið
1338 gerði Hákon Björgvinjar-
biskup rassíu og svipti einn
prest beneficium fyrir frillulifn-
að. Skömmu síðar gaf hann
öðrum presti fimm daga frest til
að losa sig við frillu sína. Sá
hlýddi ekki og þá setti biskup
hann af og skipaði honum að
koma snarlega á sinn fund.40
Vel má vera að eitthvað annað
hafi legið að baki aðgerðum
þeirra Árna og Hákonar en ein-
tóm umhyggja fyrir sálarlegum
velfarnaði klerka sinna, en ekki
finn ég neinar heimildir um
það. Þessi dæmi sýna okkur að
íslenskir prestar voru langt í frá
einir um að halda frillur. Þetta
var þvert á móti almennur siður
á Norðurlöndunum, en þetta
26