Hugur - 01.06.2009, Qupperneq 67

Hvernig hvetja siðferðisdómar?
65
Hvatainnhyggja véfengd
A hvaða forsendum er hægt að verja hvatainnhyggju eða -úthyggju? Oftar en ekki
byggja siðfræðingar beggja vegna borðsins rök sín á innsæi: innsæi um það hvenær
gerandi telst hafa fellt siðferðisdóm. Venjulega er því haldið fram að þetta sé inn-
sæi um siðferðisdómshugtakið eða um hugtök sem eru að verki í siðferðisdómum.
Á grundvelli slíks innsæis halda innhyggjumenn því fram að kenningin um veika
hvatainnhyggju hafi stöðu hugtakasanninda. Uthyggjumenn véfengja þetta með
hugsanatilraunum sem kynna til sögunnar fólk án siðferðisskyns, fólk sem fellir
siðferðisdóma en finnur ekki til neinnar tilheyrandi hvatar. Innhyggjumenn svara
með því að skýra á sínum forsendum hugtakainnsæið sem úthyggjumenn reyna
að framkalla með sh'kum gagndæmum. Þeir færa rök fyrir því að hinn meinti
skynleysingi á siðferði sé annað hvort ekki að fella raunverulegan siðferðisdóm eða
sé ekki eins skeytingarlaus og úthyggjumenn æda. Með öðrum orðum halda inn-
hyggjumenn því fram að við getum ekki raunverulega skilið dæmin þannig að þau
séu af sönnum skynleysingja á siðferði því óhugsandi sé að einhver felli raun-
verulegan siðferðisdóm án þess að finna fyrir hvatningaráhrifum af honum. Hið
meinta innsæi úthyggjumannsins sé því dæmi um hugtakarugling. Úthyggjumenn
svara í sömu mynt og færa fyrir því rök að það séu innhyggjumennirnir sem byggi
mál sitt á vafasömu innsæi.
Gangur þessarar deilu er allt of líkur gangi annarra þrálátra heimspekideilna:
sjálfhelda ósamhljóða innsæis í fylgd hugvitssamlegra tilrauna til að finna skýr-
ingar sem gera hið gagnstæða innsæi vafasamt. I fyrri skrifum (Svavarsdóttir 1999:
176-83) hef ég reynt að brjóta upp þessa pattstöðu með því að sýna að sönnunar-
byrðin hvífi alfarið á herðum innhyggjumanna. Eg sagði sögu af konu, Virginíu,
sem hittir mann, Patrek, sem lýsir því yfir að hann sé sammála þeirri afstöðu
hennar að honum beri siðferðilega að hjálpa ókunnugum manni sem verður fyrir
pólitískum ofsóknum. Patrekur virðist þó ekki finna hjá sér hvöt til þessarar
breytni. Ég segi söguna að öllu leyti frá sjónarhóli áhorfenda sem ætti að vera
ásættanlegt jafnt úthyggjumönnum sem innhyggjumönnum. Ekkert er staðhæft
um það hvort Patrekur felli í rauninni siðferðisdóm og ekkert staðhæft um raun-
verulegt hvataástand hans. Aðferð mín snýst um að varpa okkur í hlutverk áhorf-
enda sem reyna að skýra yrta og óyrta hegðun Patreks. Boðið er upp á nokkrar
skýringartilgátur. Úthyggjumenn ættu að geta viðurkennt þær allar sem mögulegar
en innhyggjumenn verða að vísa einni þeirra á bug sem illa myndaðri, það er til-
gátunni um að Patrekur felli siðferðisdóm en finni ekki hjá sér hvöt til verksins.
Ég færi rök fyrir því að þegar innsæi stangast á hjá greindu og skynsömu fólki um
það hvaða reynslutilgátur komi til greina sem mögulegar skýringar á tilteknu
skynjanlegu fyrirbæri þá hvíli sönnunarbyrðin á þeim sem krefjast þrengri tak-
mörkunar á mögulegum skýringum. Svo færi ég rök fyrir því að innhyggjumenn
valdi ekki þessari byrði með því að lýsa því einfaldlega yfir að tilgátan feli í sér
ósamkvæmni í hugtakanotkun. Þeir verða að gera hinn meinta hugtakarugling
ljósan. Beinasta leiðin er að benda á það hugtak eða þau hugtök sem útiloka skýr-