Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 106

104
Henry Alexander Henrysson
IV
Hér hefiir verið drepið á nokkur atriði í þeirri sögu sem liggur til grundvallar námi
Jóns og kennslu hans.46 Næst skulum við líta örlítið nánar á efnisatriði náttúru-
réttar í þessari sögu.Til einföldunar getum við tekið saman þijú atriði sem Grotius
og rökhyggjumennirnir eiga sameiginleg og mynda í sameiningu þær „meiningar“
sem helst höfðuðu til Jóns. Þau komast býsna nálægt þeim kjarna náttúruréttar-
kenninga sem mikilvægt er að glata ekki og getur talað til okkar í samtímanum. I
fyrsta lagi má greina að náttúruréttarkenningar þurfa ekki að standa og falla með
opinberun þar sem almættið hefor valið nokkur atriði sem svo verða óumbreytan-
legur grundvöllur alls siðferðis. Guð getur gegnt mikilvægu hlutverki, en nálgunin
stendur ekki og fellur með hlutdeild hans.471 öðru lagi gengur náttúruréttur, eins
og sá sem Jón varð fyrir áhrifom af í háskólanámi sínu, út á að menn hafi til að
bera meðfætt afl sem gerir þeim mögulegt að breyta rétt. Fyrirbærum tekst misvel
að uppfylla það sem þau hafa möguleika til. Og það leiðir okkur að þriðja atriðinu:
Náttúruréttur, sem viðurkenning á ákveðnum algildum siðferðilegum meginregl-
um, snýst um mannleg og náttúruleg gæði, lífsgæði.
Jón Eiríksson kenndi grunnatriði náttúruréttar við akademíuna í Soro. Honum
hefði vart verið á móti skapi að við ræddum nú aðeins víðari skírskotanir þeirra
atriða sem hreyft hefor verið við hér að framan. Fyrsta spurningin hlýtur að vera
um gildi og hlutverk náttúruréttar. Henni má svara á eftirfarandi hátt: Náttúru-
réttur er forskrift sem er óháð vilja og þörfom samfélagsins og þeirra einstaklinga
sem það skapa.48 Með beitingu skynseminnar má sjá hverju stefna skal að. Hún
segir okkur hvað við viljum vera og fátt eitt hvað skal gera. Þá rökhyggju, sem mér
sýnist Jón Eiríksson hafa lagt út frá, má orða sem svo, að við viljum það sem við
skiljum. Að sjálfsögðu kemur það fyrir jafnt í gerðum og lagasetningum að skyn-
semin getur brugðist vegna þess að hagsmunir, tilfinningar og fljótfærni hafa byrgt
henni sýn, en leit skynseminnar að hinu follkomna, sem hún dæmir svo sem hin
eih'fo sannindi, er ekki þar með marklaus. Og sem slík er þessi leit ákveðinn hlut-
46 Sagan er svo auðvitað ennþá flóknari í mörgu tilliti og spilar þar inn í að Pufendorf hafði
mun meiri tengsl við Svíþjóð en Grotius við Danmörku. Lúðvík Holberg hafði hins vegar
ákveðið að Pufendorf ætti meira erindi inn í hina nýju Akademíu í Soro. Við þetta bætist
að sumir höfúndar litu svo á að náttúruréttarkenning Pufendorfs væri röklegt framhald af
kenningu Grotiusar. í þessari grein hef ég ekki byggt á framsetningu Jóns Eiríkssonar á
sögunni, en okkur ber saman í helstu aðalatriðum.
47 Spumingin er hvort það sé hægt að losna við Guð úr siðfræði náttúrulaga. í samtímanum
eru flestir þeir sem fjalla um náttúrulög hvattir áfram af persónulegri trú. Fáir reyna þó að
tengja boðorðin við náttúrulög. Hversu stóran sess trúin skipar er svo misjafnt. Nokkrir
heimspekingar vilja þó styðjast við náttúrurétt án þess að byggja á hreinum trúarlegum
forsendum og má þar til dæmis nefna Philippu Foot.
48 Þessa skilgreiningu má styðja með því að vísa til þess sem kom fram hér á undan um grunn-
atriði þess sem Jón virðist taka upp eftir leið skynsemishyggjunnar. Svanborg Sigmarsdóttir
skrifar grein í Hug 2002, „Mannréttindi: Pólitík eða lögfræði" sem vcr andstæða skoðun.
Samkvæmt Svanborgu verðum við reglulega að „upphefja einhverjar umræður um hvers
konar ,borgararéttindi‘ við viljum“ og gera okkur „að fullu ljóst að réttindi eru pólitísk í eðli
sínu og grundvallast sem slík á pólitísku vali“,bls. 123. Svanborg virðist skrifa grein sína með
þeim formerkjum að varla þurfi að taka tillit til náttúrulagakenninga um mannréttindi, þar
sem enginn taki þær alvarlega eftir lok nítjándu aldar.