Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 112

110
Henry Alexander Henrysson
V
Hverjar geta þá verið niðurstöður þessara hugleiðinga? I fyrsta lagi er þeim ætlað
að virka sem forspjall - enn eitt því miður - að frekari rannsóknum á hugmynda-
heimi Jóns Eiríkssonar. Sérstaklega eiga handrit hans um náttúrurétt ríkt erindi
við íslenska hugmyndasögu. Hér er vonandi kominn örh'till grunnur til þess að
aðstoða við slíka rannsókn. í öðru lagi vona ég að þessar hugleiðingar geti virkað
sem rammi utan um það sögulega sjónarhorn sem slík rannsókn krefst. Villurnar
sem rannsóknin gæti ratað í eru of margar til að telja upp. Sá sem er ekki til í að
hræra upp í þeim suðupotti sem er heimspeki norðanverðrar Evrópu um miðbik
átjándu aldar mun fljótt rekast á vegg. Og auðvelt gemr verið að gleyma sér við
lagatækni, stjórnskipun og alþjóðarétt, en það voru að sönnu atriði sem koma fram
í kennslu Jóns. Markverðari er þó hinn undirliggjandi siðferðilegi grundvöflur sem
hvað ríkast sprettur úr rökhyggju Wolffs, en sækir einnig stuðning úr þeim píet-
isma sem Jón kynntist sem ungur maður, meðal annars í samskiptum sínum við
Ludvig Harboe biskup. Spurningin sem eftir stendur er sú hvort Jón Eiríksson
hafi innst inni heldur hallað sér á sveif með þeim sem trúðu á úrslit náttúrulaga í
þessum heimi eða þeim sem væntu dóms í handanheimi.70 Heimildirnar hafði
hann fremur frá þeim síðarnefndu, en niðurstöðurnar stemma betur við þá fyrr-
nefndu. Sá raunamæddi Jón Eiríksson sem sagan kynnir okkur gæti hafa sprottið
úr þessari togstreitu.
I síðasta lagi vona ég að ferskur áhugi á gildi og mikilvægi náttúruréttar muni
fylgja tímabærum rannsóknum á handritum Jóns og öðrum heimildum sem gæti
verið að finna. Náttúruréttur er margrætt hugtak og kenningar um hann leita víða
fanga, en inntakið sem ég hef reynt að draga hér firam sýnir vonandi fram á tvennt.
Annars vegar á það ekki við rök að styðjast að líta á náttúrurétt sem einkamál
kaþólsku kirkjunnar; hann er ekki einu sinni einkamál trúaðs fólks. Hins vegar
sýnir inntakið fram á að hugmyndir um farsælt h'f fyrir alla menn, sem aðeins er
hægt að öðlast með beitingu skynseminnar, eiga við á öllum tímum. Þessar hug-
leiðingar eru því ekki eingöngu hvatning til frekari rannsókna á háskólakennslu
Jóns. Sú sem mun taka að sér það mikla og þarfa starf að rannsaka ævi hans til
hlítar mun fara vel af stað leggi hún í þá vegferð út frá þeim siðferðilegu grunn-
stefum sem Jón trúði á allt sitt flf.71
70 Að sjálfsögðu væntu allir kristnir heimspekingar dóms frammi fyrir augliti Guðs, hvort sem
möguleikinn til farsæls lífs beið þeirra í jarðlífinu eða ekki. Spurningin var hins vegar sú
hvort nokkuð væri hægt að segja um þennan dóm nema útfrá ritningunni. Þessi spurning
kvaldi hvern þann heimspeking mótmælenda sem velti þessu fyrir sér. Frakkinn Pierre
de la Ramée (1515-1572) náði til dæmis mikilli hylli undir lok sextándu aldar og í upphafi
þcirrar sautjándu fyrir and-aristótelískar kenningar sínar. Sérstaklega var honum uppsigað
við þá hugmynd að mönnum gæti verið umbunað í þessum heimi með farsæld ef þeir beittu
skynsemi sinni rétt. Umbunin fælist aðeins í fullkomlega veraldlegum gæðum.
71 Þessi ritsmíð byggir á erindi sem var flutt í málstofunni Af áhrifavöldum og islenskri heim-
spekisögu á Hugvísindaþingi Háskóla íslands 14. mars 2009. Þátttakendum í málstofunni,
ritstjóra Hugar og nafnlausum ritrýni þakka ég margar ábendingar. Hugmyndin á bakvið
málstofuna var það einkenni á íslenskri heimspekisögu að þeir íslendingar sem hafa fengist
við heimspeki hafa eðlilega gert það undir miklum áhrifum frá erlendum hugsuðum og
má jafnvel segja að mörg íslcnsk verk um heimspeki séu einfaldlega kynning eða útfærsla