Hugur - 01.06.2009, Síða 174

172
Þorsteinn Vilhjálmsson
Níundi kafli ber heitið „Gagnrýnin rökhyggja Poppers" og er aðeins n blaðsíður
en að vísu gagnorður því að höfundur er þar greinilega á heimavelli.Tíundi kafli
þallar síðan um Kuhn og Feyerabend. Hann er aðeins 12 síður sem verður að teljast
lítið miðað við mikilvægi Kuhns í vísindafræðum nútímans, en sem betur fer hafa
aðrir fj allað talsvert um hann á íslensku.4111. kafla er síðan rætt um hugmyndir
Lakatosar og Laudans um rannsóknaráætlanir og rannsóknarhefðir. Efni þess
kafla er bæði áhugavert og skilmerkilega fram sett, þó í stuttu máli sé. Það voru
einmitt glöggar lýsingar þess kafla sem kveiktu hjá greinarhöfundi hugmyndina
um að nú væru menn að reyna að komast undir regnbogann eins og fyrirsögn
greinarinnar vísar til. Regnboginn færist sem kunnugt er sífellt undan slíkum
tilraunum og verður vikið aftur að því hér á eftir.
Vísindaheimspekin og kortin
Nú vendum við okkar kvæði í kross og ræðum nokkra hríð um nokkur meiri hátt-
ar viðfangsefni sem kvikna við lestur á bók Erlendar, án þess að við byggjum þá
endilega á einstökum atriðum í henni.
Það er viðsjált viðfangsefni að ætla sér að skilgreina vísindin umfram það sem
felst í orðinu sjálfu. Þessi viðleitni minnir stundum á dæmisöguna um manninn
sem átti að gera nákvæmt kort af tilteknu landsvæði fyrir konung sinn. Konung-
urinn fann alltaf eitthvað að nákvæmni kortsins þar til maðurinn kom með kort
sem var einfaldlega í mælikvarðanum einn á móti einum: Kortið var algert afrit af
veruleikanum sem ætlunin var að lýsa. En þá rann upp fyrir mönnum að slíkt kort
er gagnslaust: Við höfum engan ávinning af að skoða það frekar en veruleikann
sjálfan.5 Að þessu leyti varð kortagerðin eins og gönguferð undir regnbogann:
Markmiðið reyndist fullkomlega utan seilingar þegar betur var að gáð.
Raunar þarf kortið ekki að vera svona nákvæmt til þess að við bölvum nákvæmni
þess í sand og ösku; stundum eru kort alltof nákvæm fyrir það sem við höfum í
huga, bæði of stór og fyrirferðarmikil og eins alltof ýtarleg þannig að við fáum
ekki þá yfirsýn sem við ætluðum okkur og smáatriðin drekkja aðalatriðunum sem
við sækjumst eftir hverju sinni.
Sum fyrirbæri eiga kannski heldur ekkert erindi á nein kort. Þegar ég horfi út
um gluggann uppi í sveit sé ég ýmislegt sem þetta á við um: Þannig höfum við
ekki áhuga á að skrá einstök grasstrá sumarsins á kort, hvað þá heldur sveiflur
þeirra fýrir vindinum eða vindinn sjálfan. Slíkt er forgengilegt, segjum við, og
stoðar lítið að skrá það á kort. En hvað þá með blómin sem vaxa á sama stað ár
eftir ár, runnana og trén, trjálundina, skógana og rofabörðin sem verða horfin eftir
nokkur ár? Svörin við þessu fara eftir því hversu lengi við ætlum kortinu að halda
gildi sínu og ekkert kort stendur óhaggað endalaust. Ef við ætlum kortinu að gilda
4 Þorsteinn Gylfason, 1975. Auk þessarar prýðilegu greinar um Popper og Kuhn má nefna
bækur greinarhöfundar, 1986-1987, sem eru skrifaðar undir umtalsverðum áhrifum frá kenn-
ingum Kuhns
5 Þessa flökkusögu er að finna í skemmtilegum búningi hjá Borges, 1990, 92, undir heitinu
„Um vísindalega nákvæmni“. Önnur þýðing er í grein Þorsteins Gylfasonar, 1996,161.