Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 188

186
Hugur
Ritdómar
Gunnars á mörg samfélagsmein það beitt að
hún hlýtur að krefjast fræðilegs stuðnings. I
öðru lagi fæ ég ekki betur séð en að Gunn-
ar ætli sér að setja slíka kenningu um gildi
fram og vinni útfrá því að hún sé smátt
og smátt að myndast þegar líður á bókina.
Hann ræðir hreinskilnislega um hvernig
mismunandi sjónarhorn á gildin gætu gefið
í skyn huglægan grundvöll þeirra, en ég
fæ ekki betur séð en að lokum haldi hann
því gallhart fram að það séu raunverulegir
eiginleikar sem skeri úr um hvort samfélög
dafna eða flosna upp.
Það er ekkert að því að fjalla á gagnrýninn
hátt um samfélagsmál með því að tína til
héðan og þaðan atriði sem virka upplýsandi
á lesendur. Og uppbygging verksins bendir
til þess að Gunnar hafi lagt af stað með
það fyrir augum. Kaflarnir, og þar með
efnisatriðin, eru mjög misjafnir að lengd
og gæðum, og virðast raðast upp fremur
handahófskennt. En eins og áður sagði þá
er sitthvað sem bendir til þess að Gunnari
Hersveini liggi mikið á hjarta. Sú hugsun
sem sprettur fram á síðunum hefur tvö
megineinkenni. Annars vegar velur Gunnar
að sækja lauslega í sjóði dygðasiðfræði, sem
hann fjallar um á fremur íhaldssaman hátt.
Hins vegar birtist athyglisverð róttækni í
verkinu. Hér myndast sem sagt togstreita
milli þess að vísa ýmist til gamalla og
traustra gilda eða gagnrýna gömul stein-
runnin viðhorf - gjarnan þar sem þau séu
of karllæg. Niðurstöðu þessarar togstreitu,
sem er því miður ekki viðurkennd eða rædd
ítarlega í verkinu, virðist Gunnar telja að
menn eigi að talca án fýrirvara: Ef allir hefðu
nokkur gömul gildi til hliðsjónar, en tækju
einnig upp róttækari viðhorf um sjálfbærni
og jafnrétti, þá væri allt betra. En þá þarf
líka útskýra fyrir lesendum hvar gömul
gildi bregðast þar sem ný eiga að koma í
staðinn. Og hvað það atriði varðar verður
Orðspor heldur óskýrt. Þetta er heldur baga-
lcgt því Gunnar er að sýna fram á hvernig
við geturri lagað helstu verðmæti íslensks
samfélags - orðspor þjóðarinnar - sem
hann reyndar vill ræða á grundvelli hag-
stærða: „Ekki er [orðstír] þó metinn til fjár
því hann er um heiður og mannorð sérhvers
manns. Orðspor þjóða og fyrirtækja hefur
á hinn bóginn eftir því sem hnattvæðingin
ágerist orðið æ dýrmætara." (7) Hvers vegna
Gunnar velur þessa leið er ekki útslcýrt til
fulls (frekar en greinarmunurinn á orðstír
og orðspori).
Hér gefst ekki rými til þess að setja fram
ítarlega til hvaða ráða Gunnar Hersveinn
hefði getað gripið til þess að herða á verkinu.
Ein umdeild leið sem gæti staðið Gunnari
til boða væri til dæmis að reyna að setja
saman einhvers konar stigveldi þeirra gilda
sem hann telur samfélaginu mikilvægust,
þ.e. að sum gildi liggi öðrum til grundvallar.
Það hefði þó krafist þess að hann gerði
grein fyrir hvers konar gildi hann er að
ræða um, það hefði þurft að snyrta til alla
hugtakanotkun hans; lesandinn getur ekki
annað en spurt sig hvort gildi séu sköpuð
af samfélaginu eða persónuleg, hvort þau
séu það sama og dygðir, hver sé munurinn á
gildum og siðaboðum, hvað lestir séu í raun
og hvaða skilning hann leggur í syndina.1
Hvað um það, ef við gerum ráð fyrir að til
séu ákveðin grunngildi þá má gera ráð fyrir
að mörg önnur gildi geti verið leidd af þeim.
Þannig væri það alveg í anda Orðspors að
gera ráð fyrir að trúin, vonin og kærleikurinn
séu slík kjölfesta - sjálfljós gildi og hlutlæg
í þeim skilningi. Ef ég les Gunnar rétt þá
myndi hann einnig samþykkja að þekking
eða viska og réttlæti væru slík gildi. Af
þeim megi leiða persónuleg gildi eins og
nægjusemi, þolinmæði og sjálfsaga. Þar ofan
á megi svo stilla hlutlægum stoðum undir
samfélagsgildi eins og jafnrétti, friðarboð,
fjölmenningu og umönnun. Kenningin
væri sem sagt sú að rangur skilningur á
grundvallargildunum (til dæmis karllæg
bókstafstrú á kærleika) leiddi augljóslega
til rangra áherslna hvað varðar gildin í sam-
félaginu. Svona uppbygging væri auðvitað
ekki frumleg. Ég get hins vegar ekki varist
þeirri hugsun að Gunnar sé að leita í þessa
átt. Aukin rannsóknavinna hefði ekki þurft
að gera verkið þurrara og flóknara. Jafn lipur
höfundur og Gunnar hefði auðveldlega
komið því í búning ætluðum almennum
lesendum.
Vandamál Orðspors er sem sagt að hvað
eftir annað gefur Gunnar í skyn að þetta
sé hann að meina, en honum bregst boga-
listin að ganga alla leið. Reyndar má vera
að einhver atriði séu betur útskýrð í fyrra