Læknablaðið - 15.02.2001, Blaðsíða 81

UMRÆÐA & FRETTIR / IÐORÐAPISTILL 130
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Dægradvöl V er
tekin upp úr Lækna-
blaðinu. Spurt er um
höfund og útgáfuár.
Dægradvöl V
„Af þessu verður
ljóst, að þegar læknir
hefur lokið sérnámi,
hefur hann nær
helming ævi sinnar
mestmegnis fengizt
við erlent ritmál og
fimmta hluta
ævinnar haft lítil
skipti af íslenzkri
tungu, heldur
hugsað, talað og
ritað á erlendu
máli.“
„Liggur því nærri
að ætla, að íslenzk
tunga sé í nokkru
meiri hættu stödd af
völdum lækna en
annara mennta-
manna, einnig má
gera ráð fyrir, að
þessi hætta hljóti að
vaxa, eftir því sem
læknar leggja meiri
rækt við fræðigrein
sína.“
Bioavailability
ÍSLENSK MÁLSTÖð FRAMSENDI TÖLVUSKEYTI SEM
þangað hafði borist. Spurt var um hugtakið
bioavailability og íslenskun þess. íðorðasafn lækna
veitti ekki úrlausn. Frá enska nafnorðinu
bioavailability er aðeins vísað í physiological
availability. en þar er heldur ekki íslenskt heiti að
finna, aðeins spurningarmerki (?). Fyrirspyrjandi
hafði sjálfur nokkrar lausnir á takteinum, aðgengi,
líffrœðilegt aðgengi, lífaðgengi, lífgengi og ígengi,
en líkaði misvel og vildi fá umræðu um þær.
Orðhlutaskýringar gefa til kynna að fyrsti
hlutinn bio- merki líf- eða líffrœðilegur. Ensk-
íslensk orðabók Arnar og Örlygs gefur þýðingar á
availability: fáanleiki, það að vera fyrir hendi,
tiltœkileiki, og Ensk-íslensk tölvuorðabók Máls og
menningar einnig: auðfáanleiki. Hin mikla
alfræðiorðabók Websters rekur uppruna til
latnesku sagnarinnar valeo (valere) sem getur haft
ýmsar merkingar: koma að gagni, vera einhvers
virði, vera sterkur, hafa áhrif vera virkur, vera
hraustur, vera fær og að sigra. Enska lýsingarorðið
available merkir: til reiðu, fyrir hendi, laus,
fáanlegur eða tiltækur. Auðvelt er því að setja
saman þá orðskýringu að bioavailability tákni það
ástand eða þann eiginleika að vera líffræðilega
tiltækur eða fyrir hendi. Orðskýringarnar gefa
hins vegar ekki til kynna hvaða hugtak liggur að
baki.
Leit í læknisfræðiorðabókum leiðir í ljós að
heitið bioavailability er notað um það magn eða
hlutfall lyfs eða efnis sem tiltækt verður á
verkunarstað, og er þannig markvef (target tissue)
eða markfrumum (target cells) lífeðlisfræðilega
(andstætt við efnafræðilega) til reiðu. Oft er þó
eingöngu verið að vísa í það hundraðshlutfall af
gefnum lyfjaskammti sem kemst inn í blóðið og
berst með blóðrás til vefja. Spyrja má þá hvort
forskeytið bio- sé nauðsynlegt í hinu erlenda heiti?
Er ekki nóg að tala um availabilty? Væri ekki
heppilegra og nákvæmara að nota orðin blood
availability, tissue availability eða cellular
availability um það af lyfinu sem er til reiðu á
viðkomandi stað?
Aðgengi
Nafnorðið aðgengi finnst ekki í Islenskri orðabók
Máls og menningar frá 1992, en birtist í tölvuorða-
bókinni frá 1999 og í Orðabanka íslenskrar
málstöðvar sem þýðing á accessibility. Leit í
ritmálsskrá Orðabókar Háskólans gaf til kynna að
orðið hefði komið fram á síðari hluta tuttugustu
aldarinnar og fyrst verið notað um aðgengi fatlaðra
að byggingum. Litlu eldra er orðið aðgengileiki.
Lýsingarorðið aðgengilegur er mun eldra, eða frá
miðri nítjándu öld, og má nota um það sem gott er að
komast að. Undirritaður fékk að bragði þá hugmynd
að viss endaskipti hefðu orðið á hlutunum þegar
aðgengi var valið í lyfja- og læknisfræðilegu sam-
hengi sem þýðing á availability. Samkvæmt upp-
runalegu merkingunni ætti aðgengi lyfs að tákna
hversu vel (eða illa) lyfið kemst inn í líkamann eða
tiltekna vefi, en ekki hversu mikið af lyfinu er til
reiðu.
Aðgengi er lipurt orð og sér undirritaður ekki
ástæðu til að amast við því. Pað er komið í notkun
og hefur eignast formlegan sess í lyfjalýsingum
sem undirfyrirsögn í köflum um Ivfjahvörf. Vera
má að þetta heiti geti haft víðari merkingu en að
var stefnt, en það misskilst varla í þessu samhengi.
Hin heitin lífaðgengi og lífgengi eru síst gegnsærri.
Vera má þó að heitið ígengi geti orðið til
skilningsauka. Þannig mætti búa til heitið blóð-
ígengi eða vefjaígengi, og jafnvel blóðgengi. Öll
eru þau styttri og liprari en bioavailability, sem er
átta atkvæði. Hugmyndir lesenda eru vel þegnar.
Procedure
Snemma á síðasta ári barst fyrirspurn frá
Shreekrishna Datye, skurðlækni á FSA, um íslenskt
heiti á procedure. íðorðasafn lækna tilgreinir tvö
heiti, aðferð, lag, og Ensk-íslensk orðabók Arnar og
Örlygs gefur þrjár merkingar, 1. aðferð, framgangur,
framgangsmáti. 2. réttarfar. 3. viðteknir starfs-
hœttir, viðskiptahœttir. Ekkert af þessu virtist duga
fýrir það sem Shree hafði í huga. Hann var að leita að
íslensku heiti til að tákna mismunandi aðgerðir
(procedures) sem gerðar væru við sömu skurðaðgerð
(operation). Þarna virtist um að ræða flokkunarheiti
á skurðstofuverkum, fremur en lýsandi aðgerðar-
heiti, því ekki virtist skipta máli hvort aðgerðirnar
væru gerðar með einum skurði eða fleirum. Undir-
ritaður leitaði mikið í tiltækum orðabókum, þar á
meðal Samheitaorðabókinni, en fann ekki lausn sem
líkaði og hefur síðan enga hugljómun fengið. Hafa
aðrir læknar fundið lausn fyrir Shree?
Dægradvölin
Dægradvölin í síðasta pistli fjallaði um klæðnað
manna og var úr Heilsufræði, Alþýðubók og skóla-
bók, eftir Steingrím Matthíasson, héraðslækni á
Akureyri. Bókin var gefin út árið 1914 og fylgdi
höfundur henni úr hlaði með þessum orðum: „Það er
ósk mín og von, að bók mín opni augu margra landa
minna fyrir verðmæti heilsunnar og megi verða
alþýðu manna til fróðleiks og jafnvel skemmtunar."
Læknablaðið 2001/87 177