Tímarit Máls og menningar - 01.03.1952, Side 70

60 TÍMARIT MÁLS OG MENNJNGAR
myndirnar að helztu verkum hans, „Eftirlitsmanninum“ og „Dauðum
sáluin“, voru fengnar að láni hjá Púskín.
Svo raunsæjar og sannar sem þessar sögur hans frá Úkraínu virðast
vera vilja þó sumir telja, eins og t. d. sænski bókmenntafræðingurinn
Fredrik Böök (Bonniers Illustrerade Litteratur Historia VII), að lýs-
ingarnar hafi átt sér litla stoð í raunveruleikanum og Gogol liafi verið
tiltölulega ókunnugt um hagi manna í Ukraínu, en hins vegar notfært
sér út í æsar draugasögurnar og ýmisleg skringilegheit úr brúðuleik-
húsum, sem eru algeng skemmtun þar í landi. Af þessu dregur hánn þá
ályktun, að Gogol hafi í raun og veru aldrei lýst neinu öðru í sögum
en sínum eigin hugarfóstrum, en gert það svo vel að menn hafi villzt á
hugarfóstrunum og sjálfum veruleikanum, tekið brúðurnar hans fyrir
lifandi fólk. Raunsæi Gogols ætli því að vera af líkum toga spunnið og
„raunsæi“ H. C. Andersen.
Helztu verk Gogols eru eins og áður er sagl gamanleikurinn „Eftir-
litsinaðurinn“ og skáldsagan „Dauðar sálir“, sem livort tveggja eru
meðal öndvegisrita rússneskra bókmennta. Þar sem bæði þessi skáld-
verk munu vera til á íslenzku hirði ég ekki um að rekja efni þeirra
nánar. Um „Eftirlitsmanninn“ kemst Gogol sjálfur þannig að orði í
„Játningum höfundar“:
„Ég fann að í fyrri sögum mínum hafði ég hlegið til einskis, án
nokkurs gagns og án þess að vita vegna hvers. Ef við þurfum endilega
að vera að hlæja, þá skulum við hlæja að því, sem á það skilið að við
hlæjum að því allir. í „Eftirlitsmanninum" mínum vildi ég draga
saman í eilt og hæða allt það sem illt er í Rússlandi og fletta ofan af
öllum þeim fantabrögðum, sem höfð eru í frammi einmitt þar sem
maðurinn á að gæta fyllsta réttlætis.“
Strax í þessu skýtur upp kollinum hið siðferðilega mat, sem Gogol
var farinn að leggja á skáldgáfu sína, hún átti jafnframt að þjóna ein-
hverju siðrænu, jafnvel trúarlegu markmiði, Gogol var á góðum vegi
með að verða predikari eins og fram kom seinna í „Völdum köflum úr
bréfum til vina“, en sú hók færði honum heim fullan fjandskap fyrri
aðdáenda hans meðal hinna róttæku. Bæði „Eftirlitsmaðurinn“ og
„Dauðar sálir“ voru af hinum róttæku innan Rússlands skilin og met-
in sem árás á þjóðskipulagið eins og það var, embættismannaveldið í
afskekktum landshlutum og bændaánauðina, en það hefur vafalaust