Tímarit Máls og menningar - 01.06.1966, Blaðsíða 5

Stefán Jónsson
Um það' leyti sem verið var að leggja síðustu hönd á þetta hefti Tímaritsins barst sú
fregn að rithöfundurinn Stefán Jónsson væri látinn.
Traustleiki Stefáns Jónssonar og alger skortur á flysjungshætti voru séreinkenni hans
umfram flesta aðra rithöfunda. Hann hafði mjög persónulega aðferð og stíl, yfirlætis-
lausan en meinlegan, sléttan á yfirborðinu en undirfurðulegan ef hetur var að gáð. Is-
lenzkar bókmenntir hafa átt fáa jafn-óvægna mannþekkjara og hann, og þó er óhætt að
scgja að hinn skarpi skilningur hans hafi verið laus við beiskju.
Þá er enn ótalið að Stefán Jónsson Iagði út í það stórvirki, sem enginn annar íslenzkur
rithöfundur hefur víst gert, livorki fyrr né síðar, að semja róman sinnar kynslóðar: allt
í senn, Bildungsroman og éducation sentiinentale og þjóðfélagslegan og pólitískan róman
á breiðum grundvelli. Það var Vegurinn að brúnni, mesta og merkasta verk hans.
Það eitt er reyndar mikið afrek að brjótast í gegnum þau stokkmótíf og forboð og
öll þau „hér-um-bil“ sem löngum eru þeim höfundi til trafala sem vill rita sannorða
skáldsögu um samtíð sína, — en án þesskonar undirbúningsstarfs er verk hans dæmt til
að misheppnast. Þetta er þó enn meira afrek þegar langur tími hefur farið svo á undan,
að þessi hoð og bönn bókmennta- og félagslegrar hefðar liafa nær undantekningarlaust
verið virt og í heiðri lialdin af þeim sem sízt skyldi, rithöfundunum sjálfum.
I Veginum að brúnni er slíkt afrek unnið. Sem þroskasaga sýnir hann alkunna per-
sónugerð úr þjóðlífi og bókmenntum þessarar aldar, sveitadrenginn sem fer að leita sér
„frarna" á stærri stöðum, hálft í hvoni rótfastur í fortíðinni, hálft í hvoru rótslitinn;
vansæll af því hann veit ekki hvað liann er; með óprófaða og óleiðrétta bernskuóra; og
fullur af þeirri vizku að hann sé sérstakur. Gagnvart fyrri myndum þessarar persónu-
gerðar, sem oft og tíðum hefur verið lýst af harla ntiklum sérgæðingsskap, er meðferð
Stefáns Jónssonar einmitt merkileg fyrir gagnrýnina. A þann hátt verður lýsing hans
að reikningsskilum við þessa persónugerð, að hlutlægri skilgreiningu og rökrænni rakn-
ingu á sálarlífi sem hefur örugglega verið mikið og algengt einkenni andlegrar sögu
umbrotalímanna á fyrri hluta aldarinnar. Það er raunar lærdómsríkt að þessi persónu-
gerð er orðin að einæðingi í sögunni; cn athyglisverðust er þó sívakandi gagnrýni höf-
undarins á mótun persónunnar, þar með talið á því umhverfi sem hefur mótað hana.
Lýsing þessa umhverfis út af fyrir sig er annars gott dæmi um það hvers raunsæi Stefáns
var megnugt: því að á sjöunda áratugi aldarinnar þurfti sannarlega mikið til að gera
liinuin löghelgaða vettvangi íslenzkrar skáldsögu, sveitinni, þau skil að því fer jafn-fjarri
að leiði liins margtuggða og svimatilfinning óraunveruleikans ásæki lesandann.
En það er ekki einvörðungu fyrir sálfræðilega skarpskyggni í lýsingum einstakra per-
sóna að Vegurinn að brúnni er eitt af höfuðritum íslenzkrar skáldsagnagerðar; sérstaða
hans er jafnvel enn frekar fólgin í þeirri þjóðfélagslegu mynd sem þar kemur fram.
99