Tímarit Máls og menningar - 01.12.1967, Síða 104

Tímarit Máls og menningar
um, guði eða Kristi og djöfli, hvorttveggja
var sautjándu aldar mönnum algjör staff-
reynd og einnig galdratrúin, reyndar í mis-
munandi ríkum mæli. Kristur og Anti-
kristur voru andstæður í sama kerfi og
samkvæmt þeirrar tíðar skoðun, hvor ann-
arri nauðsynlegar að vissu marki. Það sem
útgefandi nefnir „hjátrú og truflun" er
mat nútímans, tíð sr. Jóns taldi það sem
nútíminn metur þannig staðreyndir og
æðstu skynsemi. Orvænting sr. Jóns er því
ekki truflun, nema að svo miklu leyti sem
örvænting getur birzt ókunnugum sem trufl-
un. Og hjátrú 17. aldar er okkar mat og nafn-
gift, hún var þeirrar tíðar mönnum skynsemi.
Brynjólfur biskup Sveinsson skrifar snemma
írs 1656: „Djöfullinn hefur hér á landi mesta
makt, af því að menn óttast hann of mjög
... En þá hann er forsmáður (þ. e. djöf-
ullinn), með því að hann er drambsamur
andi og líður það ógjama, þá mun dofna
hans áræði, komi þar til alvarlegur guðs-
ótti, bænin og ástundun kristilegs lífernis
...“ Biskupi hefur þótt nóg um óttann við
djöfulinn, þótt hann efaði ekki kraft hans
og vald.
Fagnaðarstundir sr. Jóns og örvænting
hans voru af sama toga, sprottnar af kerf-
isbundnum rétttrúnaði og innlifun í trú.
Samsömun við guðdóminn og ofsóknir
djöfulsins ber að rekja til sömu forsend-
unnar, rétttrúnaðar aldarinnar. Ef ofsóknir
djöfulsins, sem sr. Jón þóttist verða fyrir
eru taldar bilun og hjátrú, þá má einnig
telja fagnaðarstundir hans stafa af sömu
ástæðum, en þetta eru tveir pólar 17. aldar
kristni. Utgefandi segir: „En hitt er tor-
sóttara, að sjá og meta margt í menningu
horfinna kynslóða, sem flækt er saman við
fjarstæðar hugmyndir, en ef til vill engu
haldminna en festirnar í lífakkerum nú-
tímans“. Það, sem nú þykir „fjarstæðar
hugmyndir“ 17. aldar um galdra og djöful,
var þeirrar tíðar mönnum skynsemi og
hluti þeirrar arfleifðar, sem við höfum
þegið frá þessttm tímum, og er sú arfleifð
harla mikil.
Rit sr. Jóns er einstakt eins og útgefandi
segir og jafnframt hæpin samtíðarlýsing
almenns hugsunarháttar hérlendis. Galdra-
óttinn var ekki jafn megn hjá öllum þorra
manna og sr. Jóni, en það var ef til vill
af þeim ástæðum, að rétttrúnaðaraldan
hafði hérlendis ekki náð þeirri hæð, sem
hún náði erlendis. fslendingar voru nokkuð
á eftir sínum tíma eins og oft var og er,
en áhrifanna gætti þó með einstaka manni,
og afrakstur þeirra er þetta rit.
Lítið sem ekkert er vitað um forsend-
urnar að því, að þeir feðgar Jónar Jóns-
synir ofsóttu prestinn Jón Magnússon, eins
og hann telur hafa gerzt. Höfundur útmálar
kvalir sínar og ofsóknir djöflanna af mik-
illi orðkynngi, en slíkur stílsmáti var mjög
tíðkaður á barokk-tímum. Ofhleðslan var
svipuð í bókmenntum tímabilsins og list-
um. Á öld rétttrúnaðarins var mjög iðkað
að útmála vald djöfulsins og kraft á sem
hryllilegastan hátt og kvalir fordæmdra í
helvíti. Stíll slíkra útmálana varð mjög
þróaður og mikið eftirlæti presta. Þeir
náðu margir hverjir hæst í ræðusnilld,
þegar þeir ræddu þessi efni og vinsældir
efnisins má sjá á því, að kver Rasmusar
Winters: Einn lítill sermon um helvíti,
var prentaður tvisvar á 17. öld og í þriðja
sinn rétt eftir aldamótin 1700. Bækur sem
þessi hafa átt sinn þátt ásamt öðrum ritum
í svipuðum stíl í að móta stílsmáta sr.
Jóns. Hann ber einkenni aldarinnar, of-
hlaðinn og líkingafullur, en jafnframt per-
sónulegur, þrátt fyrir klisjurnar. Útgefandi
segir í fyrirlestri sínum, að rit þetta skipi
„honum á bekk með gáfuðustu ritsnilling-
um vorum“. Útgefandi vill einnig telja sr.
Jón meðal mestu dulsæismanna fyrr og
síðar (bls. 44) og rökstyður það með þeim
fáu köflum ritsins, þar sem sr. Jón reynir
406