Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Blaðsíða 27

Georg Lukács og hnignun raunsœisins
hafi verið skýr og afdráttarlaus og með öllu án innri átaka fyrir hann sjálf-
an. Á þessum tíma, þegar „sósíalismi í einu landi“ var í senn hryggileg og
gleðileg staðreynd, þegar fasisminn var í örum uppgangi um mestalla Evrópu,
þegar ekki virtist um annað að velja en sósíalisma — í einni mynd — eða fas-
isma, þá reyndist flestum sósíalistum það síðurensvo auðvelt að halda á lofti
gagnrýni á einstaka þætti þessarar þróunar sem þeir töldu jákvæða í grund-
vallaratriðum.
Það var hugmyndafræðilegur einstefnuakstur Stalíns og það sem af hon-
um leiddi sem fyrst og fremst vakti Lukács til andstöðu. Hann gerði sér í
byrjun ekki mikla grein fyrir því að fyrirbærið ætti að einhverju leyti rætur
að rekja til Stalíns sjálfs. Lukács hafði einsog fleiri tilhneigingu til að líta á
alla þætti þróunarinnar sem „sögulega nauðsyn“. Hann studdi Stalín gegn
Trotskí, og í hreinsununum 1936—38 kom hann ekki fyllilega auga á raun-
verulegt innihald þessara hræðilegu atburða. Það var ekki fyrren hann lenti
sjálfur í fangelsi og dagskipunin um að rífa trotskísmann upp með rótum sá
dagsins lj ós að augu Lukácsar opnuðust. Lengivel var því stalínisminn í hans
augum hugmyndafræðileg skekkja sem grafið hafði um sig í flokknum, en
gæti orðið undir við örlítið breyttar aðstæður — ekki síður með hjálp
Stalíns en annarra. Óendanlega djúpt hefur lýðræðisskilningur Lukácsar
aldrei rist; hann hefur ekki heldur haft til að hera þá mannþekkingu og óbil-
andi trú á möguleika einstaklingsins og þarmeð fjöldans sem einkennir t. a. m.
Marx. Hann sá því ekki fyrir afleiðingar þeirrar harðneskju sem víða
var beitt í Sovétríkjunum á fyrstu stigum iðnvæðingarinnar og samyrkj-
unnar, heldur ekki afleiðingar af sívaxandi jáskipulagi og lýðræðisskorti
innan flokksins. Á hvorttveggja kom hann þó auga og líkaði hvorugt vel, en
hafði enga aðstöðu til að berjast gegn því. Andstaða hans beindist þessvegna
fyrst og fremst gegn misþyrmingunni á marxismanum og þeim menningar-
lega öfuguggahætti sem af henni leiddi.
Afstaða Lukácsar til Sovétríkjanna verður ekki skilin án þess að gaum-
ur sé að því gefinn hve nærri hann tók sér valdatöku nazistanna í Þýzka-
landi. Lukács átti erfitt með að líta hlutlægt á málið. Nazisminn var í hans
augum ekki aðeins afurð mótsagnakennds kapítalisma og þarfar hans fyrir
afturhaldsamt einræði, heldur var heimsskoðun nazismans líka afsprengi
þeirrar rökfælni, dulrænu og innsæisdýrkunar sem áratugum saman hafði
einkennt andlegt líf í Þýzkalandi og víðar, þarámeðal kennara hans, Simmel,
Dilthey og Weber, og ekki síður klíkuna kringum Stefan George, og þannig
hann sjálfan. Það leynir sér ekki að Lukács áleit sig samsekan um þá menn-
217