Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Blaðsíða 74

Tímarit Máls og menningar
þetta þó af fáfræði og sjálfgefinni blindni. Svo rammt kveður að þessu að
það eru ekki nema sérvitringar og viðurkenndir snillingar sem geta tekið
sér orðið hefð í munn. A þessu sviði hefur Lukács að mínum dómi unnið
sitt mesta afrek. Enginn maður hefur betur sýnt frammá óslitna, en samt
stökkbreytilega, þróun bókmennta og þeirra hefða sem hún skapar. Og eng-
inn maður hefur betur sýnt frammá vitfirringu þess að snúa baki við öllum
hefðum. Þetta er vitaskuld viss íhaldssemi, en hún er jafnæskileg og sú rót-
tækni er óæskileg sem vill leysa heimsvandamálin með því að sprengja jörð-
ina í loft upp.
b
Lukács hefur ekki lifað í kapítalísku þjóðfélagi í nærri fjörutíu ár. Þó Sovét-
ríkin og önnur Austur-Evrópulönd, þarmeð talið Ungverjaland, stefni nú
hröðum skrefum í átt að meira eða minna duldum ríkiskapítalisma, þá er
andrúmsloft þar — og hefur verið — ærið frábrugðið því sem það er í
Bandaríkjunum og Vestur-Evrópu. Það sem skiptir mestu máli í þessu sam-
bandi er að áhrifa hlutgervingarinnar gætir þar ekki nándar nærri eins mikið
og hér fyrir vestan, auk þess sem firringin er þar að nokkru leyti annars
eðlis — og jafnvel minni. Þetta tel ég að hafi haft afdrifarík áhrif á hók-
menntaskoðanir Lukácsar. Þegar hann talar um kapítalismann er stundum
engu líkara en hann hafi Weimar-lýðveldið í huga. En síðan það leið undir
lok hefur ýmislegt breytzt. M. a. hefur hlutgervingin aukizt að miklum mun
og firringin einnig. Og af því hefur skáldskapurinn ekki farið varhluta. Ef
mikilsháttar raunsæisbókmenntir áttu í vök að verjast á árunum eftir heims-
styrj öldina fyrri, þá eru þær nú fyrir þó nokkru sokknar undir ísinn og ekk-
ert útlit fyrir að þær reki að annarri vök á næstu árum. Þetta stafar ekki
eingöngu af því að skort hafi höfunda með vilja og hæfileika til að semja
raunsæ skáldverk, heldur fyrst og fremst vegna þess að sú raunsæja endur-
speglun veruleikans sem Lukács talar um er orðin illmöguleg. í fyrsta lagi
eru rithöfundar ekki öðruvísi en annað fólk í því tilliti að þeir mótast af
umhverfi sínu. Það bera undantekningarlaust allir rithöfundar í kapítalískum
þjóðfélögum Vesturlanda einhver merki þess menningarlega örreytislífs sem
lifað er á þessum slóðum. Enginn fær umflúið hlutgervinguna, firringuna,
verðvæðinguna og kapítalíska heimsskoðun. Ekki einusinni þeir sem eru sér
bezt meðvitandi um ástandið sleppa undan áhrifum þess. Þetta hefur í för
með sér, að þeim fáu sem brotizt geta í gegnum skurn yfirborðsveruleikans
tekst eldd að endurspegla á raunsæjan hátt þær mannlegu afstæður, er þeir
264