Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Blaðsíða 21

Georg Lukács og hnignun raunsœisins
Þýzk heimspeki var enginn sérlegur aldingarður í byrjun þessarar ald-
ar. Pósitívisminn náði aldrei að festa rætur á sama hátt og í Frakklandi og
Bandaríkjunum, empírískar hefðir englendinga ekki heldur, og díalektísk
efnishyggja hafði þróazt uppí yfirborðsefnishyggju sem ekki átti sér langt
líf fyrir höndum. Það var hughyggja Kants og Hegels, oft nokkuð útvötnuð,
sem mestan svip setti á akademískar heimspekiumræður þessara ára. En
einsog allsstaðar þar sem kapítalisminn var að komast á sitt heimsvaldastig
grasseraði einnig rökfælnin, pragmatisminn og heimspeki innsæisins. Lukács
fór enganveginn varhluta af þessu ástandi.
Hann hafði lesið Kommúnistaávarpið strax í menntaskóla, og síðar Upp-
runa f j ölskyldunnar og fyrsta bindi Auðmagnsins. Hann segir sjálfur (1933):
„Þessi lestur sannfærði mig strax um réttmæti nokkurra höfuðatriða marx-
ismans. Það var fyrst og fremst gildisaukakenningin og skilningurinn á sög-
unni sem sögu stéttabaráttu og kenningin um stéttaskiptingu þjóðfélagsins
sem hafði áhrif á mig.“ En þessi lestur hafði engin úrslitaáhrif á þróun hans
— ekki á þessu stigi, til þess var hughyggjan sem umlék hann á allar hliðar
of sterk. En hann hafði þó þau áhrif, að jafnvel í þeim æskuverkum hans þar
sem mest ber á rökfælni og dulrænu, þar má á stöku stað sjá glitta í marx-
ískan skilning. En þessi skilningur verður samt ekki — ekki einusinni þegar
bezt lætur — annað en örlítil ljósglæta undir öllu fargi hughyggjunnar.
Lukács átti langt eftir í eitthvert land. Einkum gekk honum erfiðlega, einsog
mörgum á þessum árum, að koma auga á sambandið milli hagfræði og
félagsfræði. Hér hjálpaðist allt að. Þekkingarkenning nýkantíanismans stóð
honum lengi fyrir þrifum. Samkvæmt henni er raunveruleikinn einungis
„hugarburður“ (kenningin um „Immanenz des Bewusstseins“). Heinrich
Rickert, sem Lukács hafði numið hjá í Heidelherg, skipti öllum vísindum í
náttúruvísindi, sem leitast við að finna almenn lögmál, og menningarvísindi
sem leitast við að lýsa því sem aðeins gerist einu sinni. Þessi skipting hindr-
aði Lukács frá að koma auga á þróunarlögmál í sögunni. En síðast og ekki
sízt stóð Lukács Weber og Simmel of nærri til að hann gæti fengið djúp-
stæða heildarmynd af þjóðfélaginu. Simmel kannaði — oft á bráðsnjallan
hátt — félagsleg fyrirbæri einsog þau væru í engum tengslum við efnahags-
lega grundvallarbyggingu samfélagsins. Um Weber má oft segja það sama;
þó reyndi hann í trúarbragðafélagsfræði sinni að sýna frammá sambandið
milli hagskipulags og menningar, en á þann hátt sem aldrei komst að kjarna
málsins. Það er þó enginn vafi á að Weber og Simmel hafa haft jákvæð áhrif
211