Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Blaðsíða 71

Georg Lukács og hnignun raunsœisins
það væri „formalistísk villa“ að telja Brecht módernista vegna kenninga
hans um fremundina (Verfremdung), en það var einmitt það sem Lukács
gerði áður fyrr og segja má að hafi verið óraunsætt ofstæki. En Lukács
hefur samt enganveginn viðurkennt Brecht sem mikið leikritaskáld, hvaðþá
hann telji að nútímahöfundur hafi jafnmikið til hans að sækja og klassískra
höfunda sem Lukács telur raunsærri. Það er aðallega meðvitað andóf Brechts
gegn skírslunni (kaþarsis) og ótýpísk persónusköpun hans sem Lukács hengir
sig í. Hér ætti Lukács að reka sig á. Skáldskapur Brechts fungerar í raun
ekki verr en margt það sem Lukács telur stórkostlega raunsætt. Og það er
ekki verst fyrir Brecht að skáldskapur hans skuli ekki uppfylla raunsæis-
skilyrði Lukácsar, heldur er það verst fyrir þann síðarnefnda að raunsæis-
hugtak hans skuli ekki ná fullkomlega yfir skáldskap Brechts. Það er ekki
sérlega marxistískt að halda dauðahaldi í hugmynd sem stangast á við „hlut-
tækan sannleik“. Brecht gerði líka á sínum tíma athugasemdir við skoðanir
Lukácsar og var þá stundum bæði háðskur og beiskur (en það er haft fyrir
satt að betri vinir hafi verið til en þessir tveir, fremsti bókmenntakönnuður-
inn og bezta skáldið sem sósíalísk hreyfing hefur eignazt). Brecht segir m. a.:
„Raunsæið er ekki spurning um form. Það er ekki hægt að benda á form
hjá einum einstökum raunsæishöfundi (eða ákveðnum fjölda slíkra) og
kalla það raunsæisformið. Það er óraunsætt. Ef við gerum það, komumst
við að þeirri niðurstöðu, að annaðhvort Swift og Aristófanes eða Balzac og
Tolstoj hafi verið raunsæishöfundar. Og ef það er form hjá látnum höfundi
sem við bendum á, þá komumst við að þeirri niðurstöðu að enginn lifandi
höfundur sé raunsær.“ Og ekki þykir mér ósennilegt að Brecht hafi haft
Lukács í huga þegar hann segir: „Formalisti er sá sem rígheldur sér í form,
gömul eða ný. Sá sem rígheldur sér í form er formalisti, hvort sem hann
semur skáldskap eða gagnrýnir hann.“
Þó Lukácsi finnist leikrit Brechts vanta skírsluáhrif tekur hann harla lítið
tillit til þessa estetíska frumþáttar í verkum sem segja má að hyggi listræna
tilveru sína á honum að miklu leyti. Þetta kemur ekki sízt fram þegar hann
ræðir nútímabókmenntir. Viðurkenning hans á mikilvægi skírslunnar víkur
fyrir skilyrðislausri kröfu hans um raunsæja endurspeglun veruleikans. Firr-
ingartilfinningar ýmsar, einsog angist, vanmáttar- og einmanakennd o. fl.,
eru óneitanlega orðnar drjúgur þáttur í sálarlífi vesturlandabúans. Lukács
er sér meðvitandi um að skáldskapur sem reynir að sniðganga þær getur
aldrei verið raunsær. En hann heldur fast við að þær verði að endurspegla
á þann hátt sem hann kallar raunsæjan, jafnvel þó engum raunsæishöfundi
261