Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Qupperneq 35

Upphaf íslenzkra nútímabókmennta
í „Bréfi til Láru“ koma tengslin milli íslands og umheimsins ótvíræðast
fram, þar sem Þórbergur virðir heiminn og ísland fyrir sér frá sama sjónar-
horni þeirrar hugmyndafræði, sem hann er innra með sér sannfærður um.
Hin sósíalíska kenning um þjóðfélagið og þróun þess veitir Þórbergi örugga
fótfestu og framtíðarsýn, sem bæði hin skáldin skortir. Þórbergur veitist að
heiminum og íslandi með þjóðfélagslegri gagnrýni, og kemst með því að nið-
urstöðum, sem aldrei áður höfðu verið settar fram jafn skorinort í íslenzkum
bókmenntum. Niðurlæging mannlífsins og andstæður samtímans eiga á ís-
landi eins og í umheiminum rætur sínar að rekja til þjóðskipulagsins, sem
byggist á veldi peninganna. Frá þessu sjónarmiði tókst Þórbergi bezt þeirra
þremenninga að sameina vandamál heimsins og íslands. Hann gerir fyrstur
úttekt á íslandi sem auðvaldslandi og tengir framtíð þess við framtíðarhorfur
heimsins. Þetta er líka úrræði heimskenndar Þórbergs, sem er allt annars eðl-
is en heimskennd höfundar „Vefarans mikla“. Hún er húmanísk alþjóða-
hyggja. Vegna þess er hann líka alveg laus við alla óraunsæja dýrkun á eigin
þjóð. Það ásamt þjóðfélagsgagnrýni hans leiddi af sér í „Bréfi til Láru“ hina
hrellandi ádeilu á íslenzka bóndann og jafnvel bændamenninguna marglof-
uðu, sem hafði verið álitin helztu verðmæti þúsund ára tilveru íslands. Þór-
bergur áréttar víða skáldskapar- og frásagnarhæfileika íslenzks almennings og
aðdáun sína á alþýðuskáldunum. En hann viðurkennir ekki, að það hafi verið
bændamenningin, sem hóf íslenzku stórskáldin upp úr meðalmennskunni. Þau
bjuggu þvert á móti við skilningsleysi og áttu við basl og þrengingar að stríða.
Með bændamenningunni á hann við lifnaðarhætti sveitanna í heild, efnalega
menningu, menntunarstig og félagslegar aðstæður. Allt þetta gagnrýnir hann
og ályktar, að íslenzka bændamenningin sé svo vanþróuð, að hún geti ekki
verið frjór jarðvegur fyrir sköpun bókmennta. Dýrkun sveitalífsins telur hann
huglausan flótta frá vandamálum samtímans og merki um makráðan smáborg-
araskap og þjóðrembing. Hann skrifar: „Andlegi dauðinn hefst með værð,
sívaxandi stemningaslj óleik, hugsjónarhruni og ást á sveitalífi. Aðeins and-
lega dauðir aumingjar þrá rósemi sveitalífsins. Órói og menning borgarlífs-
ins er þeim viðbjóður. Það raskar rósemi þeirra.“ Hann sakar bændurna
um íhaldsemi gagnvart öllum efnislegum og andlegum framförum. Sjálfur
leggur hann áherzlu á ást sína til sveitafólksins, sem hann er kominn af, ósk-
ar einskis annars frekar en að því fari fram. En til þess þarf það að skilja
kall tímans, sem það lifir í, en búa ekki aðgerðalaust við kjör forfeðra sinna.
Hann skrifar: „Það var þáverandi þjóðfélagsskipulag, sem gerði forfeður
ykkar að ræflum. Það er núverandi þjóðfélagsskipulag, sem meinar ykkur að
8 TMM
113