Tímarit Máls og menningar - 01.06.1981, Síða 67

Bókmenntir gegn gulri pressu
Kenningin um áróðursmátt staðreynda lá til grundvallar svonefndum
fakta-bókmenntum Tretjakovs, og á þriðja áratugnum reyndi Samband bylt-
ingarsinnaðra öreigarithöfunda í Þýskalandi að koma upp neti fréttaritara úr
verkalýðsstétt, sem sendu skýrslur af sínum vinnustöðum.28 Tretjakov gagn-
rýndi hefðbundnar skáldsögur vegna þess að þær „hafa ekki áhuga á manninum
sem þátttakanda í framleiðsluferlinu". Það er einmitt maðurinn í vinnunni sem
er höfuðþema Wallraffs alla tíð, m. a. s. Bild lýsir hann sem vinnustað. Sú hlið
kemur ekkert við sögu í bók Bölls.
Rétt eins og Tretjakov sækir Wallraff margt til blaðamennskunnar, þessa
samblands skjalfestra upplýsinga og eigin upplifana höfundar, sem tengja má á
ýmsa vegu allt eftir þeim áhrifum sem sóst er eftir. Þetta eru svipuð vinnubrögð
og þeir Kisch, Tretjakov og John Reed iðkuðu á þriðja áratugnum, þegar sú
skoðun var útbreidd meðal byltingarsinna að fagurbókmenntirnar væru úreltar,
eða a. m. k. ónothæfar sem vopn í baráttu. Georg Lukacs gagnrýndi þetta
viðhorf og hinar svonefndu reportage bókmenntir harðlega í upphafi fjórða
áratugarins.29 Aðferðir blaðamanna áttu að hans dómi ekkert erindi í bók-
menntirnar. í blaðamennsku fá staðreyndir blætiseðli, hún endurframleiðir bara
yfirborð samfélagsins og stuðlar þar með að því að staðfesta það, segir Lukacs.
Með slíkum aðferðum misstu bókmenntirnar gildi sitt, þ. e. möguleikann til að
skapa heildstæða mynd af raunveruleikanum, þar sem hinar sögulegu þróunar-
tilhneigingar birtust í hnotskurn. Þróun nasismans og stalínismans bundu endi
á þessa kappræðu, sem hafði ýmsa annmarka: Lukacs hneigðist til að hafna allri
nýrri frásagnartækni í skáldsögum samtímans, fylgjendur heimildabókmennta
höfðu alltof mikla trú á áhrifum „sannleikans“ á lesendur.
Þráðurinn var tekinn upp að nýju í pólitísku umróti sjöunda og áttunda
áratugarins, og bar merki þess að hafa slitnað. Fylgismenn heimildabókmennta
höfðu tilhneigingu til að einfalda málið alltof mikið: bókmenntir þeirra voru
sannar, skáldskapur var bara flótti. Hér gleymdist líka þáttur viðtakenda: Hvort
það eru hinir „frelsandi" eða „staðfestandi“ þættir viðkomandi skáldverks sem
njóta sín hverju sinni er að miklu leyti háð viðtakendum og þróun og ástandi
samfélagsins. í þessu tilviki er ljóst að bæði verk Bölls og Wallraffs stóðu illa í
Springer, en miklu erfiðara er að segja til um að hve miklu leyti þeim tókst að
hafa áhrif út yfir hinar samfélagslegu markalínur, t. d. frá þeim hópi sem
fyrirfram er sannfærður um þorparaskap Bilds til þess hóps sem les blaðið
opnum huga á hverjum degi.
Wallraff hefur reynt að þróa aðferðir sínar með tilliti til þessa vanda. Verk hans
eiga sér öll e. k. heimildakjarna, en að öðru leyti er form þeirra mismunandi rétt
185