Tímarit Máls og menningar - 01.06.1981, Síða 92

Tímarit Máts og menningar
Þetta gæti verið upphaf á harmleik eftir Racine; aðeins er mælskan orðfærri. Oss
leyfist ekki andartaks hvíld. En hugmið og svipmót harmleiksins minnir á
Racine. Konunglegir elskendur, himinn og jörð. Jörðin, sem rúmar þau ekki;
himinninn, sem þau geta ekki breytt. Veröldin er fjandsöm. Himinn og jörð
verða að hrynja, svo að ástin geti sigrað. En himinn og jörð eru sterkari en
Anton og Kleópatra. Elskendurnir konunglegu hljóta að velja um uppgjöf —
eða dauða.
Þessi taflstaða ein hefði nægt Racine í heilan harmleik. Og honum dygði einn
salur í höll Kleópötru. Þar færi allt fram sem í leiknum gerðist. Racine kæmist
af með sendimanninn frá Róm og fáeina trúnaðarvini Antons og Kleópötru.
Heimurinn fyndi þau í þessu eina herbergi sínu. Yfir því væri aðeins himinninn,
grimmur, auður, óumbreytanlegur og þögull. Allar leiðir til undankomu og
uppreisnar yrðu ræddar til hlítar í ráðrúmi þessara fimm þátta. Sendimaðurinn
færi nokkrar ferðir til og frá Róm. í hvert sinn legði hann að Antoni að snúa við.
Veröldin væri alveg jafn-miskunnarlaus og himinninn. Leikurinn gæti lokið sér
af á tólf eða sex stundum, eða jafnvel einni. Reyndar gerðist hann utan við
tímann. Hic et nunc. Sagan, ásamt allri fortíð sinni og öllu sem stæði utan
harmleiksins sjálfs, kæmi fram í tali vinanna. Racine léti sig einungis varða
Anton og Kleópötru. Ollum harmleiknum væri þjappað saman í hina síðustu
valkosta-stund eina, þá stund eina, þegar Anton og Kleópatra afráða að velja
dauðann.
Tími, rúm og saga eru Racine ekki annað en hugmyndir, afhverf hugtök.
Kant tekur svipað sjónarmið þegar hann segir: „Stjörnuhiminninn yfir mér, og
siðgæðis-lögin í brjósti mínu.“ En persónur Racines rísa gegn þeim lögum, og
lögin tortíma þeim. Harmleikur Shakespeares um Anton og Kleópötru spannar
tíu ár, og allur sögulegur heimur er vettvangur hans. Tíminn í þessum leik er
raunverulegur, og hann er þungur á metunum. Vettvangs-rými leiksins er
jafnvel hluthverfara en í öðrum leikjum Shakespeares. Leiksvið Shakespeares er
ævinlega veröldin. En í þetta sinn er veröldin ekki líking; hún er staðgóð og
fjölbreytt, hún er sagnfræðileg og landfræðileg. Atburðir verða ýmist í
Alexandríu, Róm, Sikiley, á vígstöðvunum hjá Aktsíum, þá í Aþenu, og enn í
Róm og á Egiftalandi. Þetta eru ekki aðeins staðanöfn. Veröld Shakespeares er
full af fólki, hlutum og atburðum; hver skák fyllt, eins og á myndflæmi eftir
Rubens. Fyrir miðju eru elskendurnir miklu, og geisa, elska, örvænta, formæla
hvort öðru, eða fallast í faðma með ofsa. En allt i kring um þau, hið næsta þeim,
eru hershöfðingjar, ræðismenn, hermenn, sendiboðar, geldingar, hirðmeyjar,
flokkar þræla, sveitir hermanna, borð hlaðin vistum og víni, skip og galeiður,
210