Tímarit Máls og menningar - 01.02.1986, Side 130

Tímarit Máls og menningar
um síðan Kant staðfesti hana að nýju í
höfuðriti sínu Kritik der reinen Ver-
nunft. Viðfang heimspekilegrar hug-
sunar eru ekki áþreifanlegir hlutir, held-
ur ímyndir og hugtök, sem hugsunin
sjálf hefir skapað og tengt þeim. Jean-
Paul Sartre hefir einnig sett þessa hugs-
un skýrt fram, eins og eg hefi bent á
annars staðar (sbr. Frumleg sköpunar-
gáfa, bls. 37).
I síðustu köflum III. bókar tekur Ar-
istoteles enn að ræða um snertiskyn og
hreyfing. Jurtin megnar ekki að hreyfast
úr stað, en dýrið flytur sig til. Hvert er
hreyfiaflið? spyr hann. Dýr stjórnast af
hvöt: að forðast hið óþægilega og sækj-
ast eftir þægindum. „Hreyfivaldurinn er
því einn: hið eftirsóknarverða . . . vilj-
inn er eins konar hvöt“ (169). I mann-
legum athöfnum eiga hvöt og skynsemi
oft samleið, en ósjaldan beinir ímyndun
hvötinni að röngu marki. „En skyn-
semin fer alltaf rétta leið“ — ef hún fær
að ráða. Misræmi milli hvata og skyn-
semi getur leitt til innri baráttu.
Hér virðist Aristoteles hafa í huga
forræðiskröfu skynseminnar í siðmenn-
ingarsamfélagi. Og það hljómar nútíma-
lega þegar hann spyr: „Til hvers eru
vitsmunirnir?" Svar hans lýsir ekki mik-
illi bjartsýni. „Eitthvert hagræði ættu
þeir að hafa fyrir sálina eða líkamann.
En um hvorugt er að ræða. Sálin mun
ekki hugsa betur og líkaminn hefur það
ekki betra“ (173).
Eg hefi tæpt hér á fáeinum atriðum
þessa merkilega rits og skal nú staðar
numið. Það er einkum tvennt, sem verð-
ur hinni skörpu hugsun Aristotelesar til
hindrunar: annars vegar er hann flæktur
í kenninguna um frumefnin fjögur, hins
vegar brestur hann þekking á heila og
taugakerfi. Nútíma sálfræðingar sækja
því naumast beina þekking til hans.
Samt er fróðlegt að fylgjast með viðleitni
hans til að skýra ráðgátur sálarlífsins.
Hún minnir okkur á að sálarfræði okkar
tíma hefir ekki enn klifið hæsta tindinn,
heldur veltist mitt í straumi framvind-
unnar. Skyldi nokkurrar hinna mörgu
sálfræðikenninga 20. aldar verða minnst
eftir tvær árþúsundir?
Eg las þessa bók með ánægju og fagna
útkomu hennar. Sigurjón Björnsson
stýrir liprum penna og ritar skýrt og
gott mál. Neðanmálsgreinum er stillt í
hóf og frágangur allur vandaður. Aðeins
fáar stafvillur rakst eg á. Til hagræðis og
skemmtunar fyrir lesendur, sem ekki
kunna grísku, er gríska stafrófið, bls.
177. Með hjálp þess getum við lesið
fáein orð, sem þýðandi hefir látið prenta
með grísku letri. Mörg þeirra eru okkur
kunn úr evrópsku vísindamáli.
Það er metnaðarmál að þetta elsta sál-
fræðirit sögunnar sé til á íslensku. Hafi
þýðandi og útgefandi heila þökk fyrir
framtakið.
Matthías Jónasson
„HÁLFLÍFS BANVÆN FAÐMLÖG"
Því er ekki að neita, að Þórarinn Eldjárn
kom lesendum sínum nokkuð á óvart
með nýjustu ljóðabók sinni Yddi (For-
lagið, 1984). Áður höfðu komið út þrjár
kvæðabækur eftir hann, síðan smásagna-
safn og loks skáldsaga. Eins og kunnugt
er, hafði hann í kvæðum sínum haldið
fast við hið hefðbundna ljóðform. í Er-
indum 1979 er að vísu eitt kvæði, „Kart-
öflumóðir", sem er ekki rímað, en í
Yddi eru gömlu bragarhættirnir algjör-
lega lagðir niður. Formbreytingin er
augljós, og hún hefur að vonum haft
120