Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 23

Byltingin, bókmenntirnar og sósíalrealisminn
það sem gerst hafði. Þeir voru ekki kommúnistar og voru minna en hrifnir
af mörgu í stefnu þeirra og stjórnarfari. En þeir dáðust að einbeitni og
áræðni bolsévika, að „storminum sem veldur ókyrrð, sem brýtur niður
framhliðar virðuleikans og sópar tregðunni burt með skapandi tilþrifum,“
eins og einn af Serapíonbræðrum, Konstantín Fedín, komst að orði. Rúss-
land, þessi syfjaði risi, sem svo mörgum óþreyjufullum menntamönnum
fannst hafa dregist langt aftur úr, var vaknaður — og kannski þurfti einmitt
kommúnista, byltingarsinna án málamiðlana, til að vinna það þjóðþrifa-
verk. Kommúnisminn varð í sögutúlkun þessara manna sá vígreifi húman-
ismi sem Rússland þurfti á að halda, arftaki Endurreisnar, Upplýsingar og
byltingarinnar frönsku. Og Rússland var með byltingunni orðið tilrauna-
stöð og boðberi framsækinna hugmynda, rétt einsog Frakkland hafði verið
í lok átjándu aldar. Með sérstæðum hætti hafði byltingin rauða runnið
saman við eldri draum um sögulegt frelsunarhlutverk Rússlands. Hinn
„þjóðlegi bolsévismi" skaut upp kolli og átti efir að breiða mjög úr sér.
Gott dæmi um þessa þróun er líf og verk Alexei Tolstojs (1883-1945).
Hann var greifi, hafði getið sér allmikið orð sem fyndinn og illkvittinn
sögumaður þegar fyrir byltingu, gekk í lið með hvítliðum í borgarastríðinu
og skrifaði þá hundruð niðursallandi greina um kommúnista, fór svo í út-
legð til Parísar. En hann var einn þeirra Rússa sem ekki fá þrifist í útlegð,
heimþráin rak hann í útlagasamtök sem kölluðust „Umskiptin“ — þar voru
þeir saman komnir sem töldu að rétt væri að viðurkenna sigur bolsévika og
sætta sig við hann á þjóðernisforsendum. Alexei Tolstoj ákvað að snúa
heim og réttlætti það á þennan hátt:
„Við verðum að viðurkenna að hvorki utan né innan Rússlands er til
önnur stjórn en stjórn bolsévika. Og ef við viðurkennum þessa staðreynd,
þá verðum við að gera allt sem í okkar valdi stendur til að lokaáfangi rússn-
esku byltingarinnar þróist í þá átt, að þjóð okkar verði sterkari, rússneskt
mannlíf verði auðugra, að byltingin skili okkur öllum sínum góðu og rétt-
mætu eiginleikum."
Hinum glataða syni var vel tekið þegar heim kom, og sjálfur kunni Al-
exei Tolstoj vel að vinna sér bæði hylli lesenda (m.a. með skemmtilegum
geimferðasögum eins og Aelíta (1924) og lýsir leiðangri til Mars sem hefur
þann tilgang að koma þar á kommúnisma) og svo traust valdhafa, sem þótti
upphefð í því að þessi fyrrverandi greifi hyllti þá sem bjargvætti Rússlands.
I skáldsögu í þrem bindum, „Píslargöngunni“, lýsir hann rússneskum
menntamönnum sem eru á svipuðu róli og hann sjálfur. Aðalpersónurnar,
systur tvær og ástmenn þeirra, annar verkfræðingur, hinn liðsforingi, lifa
glöðu og áhyggjulausu lífi í gamla Rússlandi, en stormsveipir byltingarinn-
ar hrífa þau út úr lokuðum heimi persónulegra hamingjudrauma. A „píslar-
413