Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Síða 31

Byltingin, bókmenntirnar og sósíalrealisminn
einskonar fjandmaður, sem manneskjan þarf að brjóta á bak aftur. En á
sínum tíma hljómuðu þessi orð ágætlega sem vígreifur húmanismi, í góðri
andstöðu við borgaralegan bölmóð og þrönga einstaklingshyggju. Auk
þess ber allur málflutningur Gorkís sterkan svip af þeirri manndýrkun sem
er frek til fjörsins í sögum hans og leikritum allt frá því um aldamót — við-
leitni hans til að láta hljóma af fullum þunga orð þeirra manna sem neita að
„láta baslið smækka sig“, sem lúta ekki að litlu en rísa upp úr verstu eymd
og útskúfun til að boða fagnaðarerindið um dýrð Mannsins og óþrjótandi
möguleika hans.
Málflutningur Gorkís hljómaði vel og ýtti undir einlægan stuðning við
sósíalrealismann. Annað kemur og til: ótti margra rithöfunda við einangr-
un, við að verða utanveltu í þjóðfélaginu. Var ekki hægt að fórna einhverju
(„grípa um kverkarnar á eigin söng“ hafði Majakovskí kveðið) til að losna
úr hátignarlegum einsemdarkulda snillingsins, sem fáir lesa eða skilja, og
komast í vinsamlega sambúð við þjóð sem er að læra að lesa? Það er ekki
að ófyrirsynju, að þegar menn voru á fjórða áratugnum að lofa bók-
menntalíf í Soétríkjunum, höfðu þeir jafnan á reiðum höndum tölur um
stór upplög bóka. Sovétmenn hafa selt verk þjóðskáldsins Púshkíns í tólf
miljónum eintaka og eru núna búnir að selja „Lygn streymir Don“ Sholo-
khovs í tveim miljónum, segir Halldór Laxness í Gerska ævintýrinu.
Svo sannarlega runnu fleiri stoðir undir sósíalrealismann en slóttugheit
Stalíns, sem vildi koma öllum rithöfundum landsins undir einn skipulags-
hatt til að eiga auðveldara með að færa þá í eina andlega spennitreyju.
En það kemur fljótt í ljós, að í sjálfri kenningunni um sósíalrealismann er
margt varhugavert. I sjálfum lögum Sovéska rithöfundasambandsins var
skráð að sósíalrealisminn sé „grundvallaraðferð“ sovéskra fagurbókmennta
og krefji hann listamenn um „sanna, sögulega túlkun veruleikans í bylting-
arþróun hans“. Það er fljótséð af þessari formúlu að ekki er ráð fyrir því
gert, að nokkur rithöfundur geti efast um að „veruleikinn“ sé á réttri leið í
sinni „byltingarþróun". Með öðrum orðum — hin opinbera pólitíska
bjartsýni á það, sem er að gerast í landinu, verður einskonar skylduformúla
fyrir bókmenntirnar. Lítið og kannski ekkert svigrúm er eftir skilið fyrir
persónulegar efasemdir, sérsjónarmið, sjálfstætt mat. Það er í beinu fram-
haldi af þessum skilningi að Alexei Tolstoj segir í fyrirlestri um sovétbók-
menndr árið 1942:
„Sovétbókmenntirnar láta sér ekki nægja að setja fram spurninguna um
örlög og leiðir einstaklingsins, spyrja „hvað ber að gera?“ eða „hver er sek-
ur?“ eins og klassískar bókmenntir gerðu. Þær svara þessum spurningum
með þeim áhrifarétti sem þær hafa unnið sér til með þátttöku í uppbygg-
421