Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Síða 34

Tímarit Máls og menningar
virkja með slæma fortíð sem reynir að gera allt til bölvunar og erlendum
sérfræðingi, sem horfir á Rússana með efa, undrun og síðast ótta í svip.
Þetta fólk spássérar bók úr bók með sorglega fyrirsjáanlegum hætti, ásamt
með ítarlegum lýsingum á skurðgröfum, bræðsluofnum, dráttarvélum og
rennibekkjum, þessum djásnum tæknitímans, sem höfundar reyna að nota
til að halda uppi spennu — ef ekki vegna of mikils álags á vélarnar dýr-
mætu, þá vegna skemmdarverka eða náttúruhamfara.
Það er athyglisvert, að sögulega skáldsagan stendur einna best að vígi af
bókmenntategundum á síðustu árum fyrir stríð. Ahugi rithöfunda á merk-
istíðindum og stórmennum rússneskrar sögu var að mörgu leyti í takt við
pólitískan tíma. A þessum árum fer æ minna fyrir byltingartali í nafni al-
þjóðahyggju, en því meira fyrir „sovéskri ættjarðarást" sem snerist upp í
ómengaða rússneska þjóðernishyggju eftir að herir Hitlers réðust inn í Sov-
étríkin sumarið 1941. I annan stað höfðu rithöfundar frjálsari hendur til að
lýsa þverstæðum og hörðum átökum þegar þeir leituðu að efniviði aftur í
aldir en ef þeir reyndu sig við samtímann, sem átti alltaf að vera betri í dag
en í gær.
Sögulega skáldsagan varð á þessum árum einskonar athvarf ýmsum rit-
höfundum, og þeir sem best vönduðu sig unnu inn í verk sín merkilegar
heimildarannsóknir. Annað athvarf voru barnabókmenntirnar. Sá sem
skrifar fyrir börn byrjar á því að setja sig í einskonar sjálfsritskoðun vegna
þess hve mjög hann þarf að taka tillit til lesenda sinna, og mörgum ágætum
höfundum (Marshak, Tsjúkovskí ofl.) hefur þótt sú ritskoðun skárri og
miskunnsamari en sú sem passaði upp á pólitískt heilsufar fullorðinna les-
enda. Auk þess gátu höfundar barnabóka leyft sér ýmislegt frelsi til leiks
og kátlegs hugmyndaflugs — voru ekki ævintýrin, sköpunarverk alþýðu,
full með allskonar furður? Og hafði Maxím Gorkí ekki sagt okkur að læra
af þeim? Þannig reyndi hver að bjarga sér eins og best hann gat. Sagt hefur
verið að Pasternak hafi sloppið frá þessum árum vegna þess að Stalín gast
vel að þýðingum hans á grúsískum ljóðum.
Sögulega skáldsagan var höfundi eins og Alexei Tolstoj annað og meira
en flótti frá samtíðinni. Ekkert var eðlilegra en að „félagi greifi" gleddist
yfir því að ýmislegt úr rússneskri fortíð væri tekið til endurmats. Þessi árin
heldur hann áfram að skrifa merkilegan bálk um Pétur mikla, herstjórann,
skipasmiðinn og fylliraftinn sem tók það að sér um aldamótin 1700 að færa
Rússland nær nútímanum hvað sem það kostaði. Alexei Tolstoj gjörkynnir
sér tíma Péturs — og hann dregur hvergi úr fólsku hans við andstæðinga,
dýrum og fáránlegum geðþóttaákvörðunum hans, né heldur úr þrautum
þeim sem yfir alþýðu manna ganga á hans dögum. Ur þekkingu sinni og
skáldgáfu spinnur Tolstoj sterka frásögn sem heldur vel utan um ótal ein-
424