Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Page 75

Hláka, frosthörkur, endurskobun
Eins og lífið er
Af sjálfu leiðir að eftir því sem nær dregur nútímanum verður erfiðara að
rekja tíðindi af sovéskum bókmenntum svo líkist „bókmenntasögu“, enda
verður það ekki reynt. Þess í stað verður brugðið á það ráð að bregða með
dæmum af verkum fárra höfunda upp mynd af því, hvar þessar bókmenntir
eru á vegi staddar, hvað hinir betri höfundar hafa lagt mesta áherslu á und-
anfarin ár, í hverju sú „endurskoðun“ á gildum og markmiðum er fólgin,
sem sett var í heiti þessarar yfirlitsgreinar. Fyrst og fremst verður vísað til
þeirra Júrí Trífonofs (1925-1981), Vasilís Shúkshíns (1929-1974), Valentíns
Raspútíns (1937) og Tsjingísar Ajtmatovs (1928).
Trífonov sækir efni mest til heimaborgar sinnar, Moskvu. Hann hefur
lýst því hve grátt krafa Stalínstímanna um kórrétta kenningu í pólitík og á
öðrum sviðum lék byltingarkynslóðina og börn hennar (til dæmis í skáld-
sögunni „Húsið á árbakkanum") og svo seigdrepandi hvunndagsleika sam-
tímans, sem gerir út af við áform og drauma þeirra sem eitt sinn voru ungir
og kappsamir menntamenn sem ætluðu að sigra vísindin og heiminn.
Shúkshín og Raspútín tilheyra þeim hópi skrifandi manna sem stundum
eru kallaðir „sveitarithöfundarnir". Þeir lýsa ekki síst hnignun hinnar
rússnesku sveitar en leita engu að síður einmitt þar að persónum og við-
horfum sem hægt væri að tefla gegn þessari hnignun og brengluðu siðferð-
ismati samtímans yfirleitt. Ajtmatov er þeim skyldur, en hefur m.a. þá sér-
stöðu, að hann er ekki Rússi heldur Kirgísi, vettvangur sagna hans eru
sléttur og hrikalegt fjalllendi Mið-Asíu, efniviður hans líf Kirgísa og Ka-
saka og annarra þjóða, sem hafa á hinu sovéska skeiði þurft að taka stór
stökk og hröð frá miðöldum til nútímans án þess að ráða því sjálfar hvernig
að þeim umskiptum væri staðið. Raspútín og Ajtmatov eru einna áhrifa-
mestir þeirra rithöfunda sem með verkum sínum undirbjuggu glasnost,
opnari umræðu, sem hefur ört verið að breyta lífsskilyrðum bókmennta í
Sovétríkjunum á þeim misserum sem Mikhaíl Gorbatsjof hefur haldið um
stjórnartauma.
I verkum þessara höfunda (og þeir eru ekki einir að verki vitanlega) var,
þrátt fyrir margan ritskoðunarvanda og aðrar þrengingar valdatíma
Brésjnévs á sjöunda og áttunda áratugnum, haldið áfram að fylgja eftir
þeirri sannleikskröfu, sem aldrei þagnaði alveg allt frá því að fyrstu hlákur í
menningarlífi hófust skömmu eftir dauða Stalíns 1953. Þessir menn hlusta
ekki á frek eða fláráð tilmæli um að lýsa því fyrst og fremst sem „jákvætt“
er, neita þeirri kvöð að fegra veruleikann, með því til dæmis að tvinna sam-
an sögur um forskrúfaðan hetjuskap eða með því að láta visku flokksins og
erindreka hans leysa allan vanda. Odýr bjartsýni kemur ekki til álita. Öðru
nær — þessir höfundar segja fyrst og fremst frá mannlegum ósigrum, stór-
465