Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Síða 82

Tímarit Máls og menningar
að trúarleg vakning hefði orðið með sovéskum rithöfundum. En það er
Ijóst, að þeir vilja margir hverjir sýna trú feðranna fulla virðingu — til að
skilja betur hvernig þeir lifðu sem gengnir eru, í nafni hins heilaga minnis,
þótt ekki væri annað. Eftirsjá sem ber trúarlegan blæ er um leið söknuður
eftir þeim tíma þegar menn efuðust ekki um hvað væri gott og hvað illt.
Ajtmatov hefur komist svo að orði í viðtali í Prövdu (14. febrúar 1987):
„Siðgæði er að mínu viti ekki háð neinum nýjungum og þeim mun síður
frumstæðri pólitískri hentisemi. Siðgæði er hið frumlæga tilverulögmál
mannsins. Sérhver kynslóð, sérhver einstaklingur, tekur við því sem óhagg-
anlegum og helgum arfi frá forfeðrunum. Það skiptir miklu að manneskjan,
samfélagið í heild, fylgi þessum boðum ávallt — í stóru sem smáu.“ Það
eru einmitt viðhorf af þessu tagi sem freista þessa höfundar hér til að tala
um „siðferðilegt raunsæi“ sem sterkan straum í sovétbókmenntum. Og taki
menn eftir því, að með því að líta svo á að grundvallarsiðaboð séu óháð að-
stæðum er sett stórt strik í reikning hins opinbera sovétmarxima, sem telur
að siðgæði sé stéttbundið, afstætt, fari fyrst og síðast eftir því, hverjir hafi
vald til að skera úr um hvað rétt sé og hvað rangt.
Framfarirnar, náttúran, boð og bönn
Siðferðisrealistarnir spyrja líka að því hvað framfarirnar megi kosta. Þeir
eru óralangt frá bláeygri tæknitrú sem setti svo mikinn svip á framleiðslu-
skáldskap fyrri áratuga sovéskrar sögu. I „Áfram tími“ Katajevs, er það
vantrúaður amrískur gestur, Ray Roop, sem lítur hneykslaður yfir upp-
gröft og steypumót sem honum finnast svöðusár á fagurri náttúru Uralhér-
aða og ætlar að skrifa bók um banvæn áhrif vélarinnar á mannfólkið. En er
náttúrlega kveðinn í kútinn snarlega af sovéskum framfaraeldmóði fyrstu
fimm ára áætlunarinnar. En í „Matjora kvödd“ lætur málpípa Raspútíns,
Darja gamla, sér fátt um tæknigaldurinn finnast, hvað stoðar það manninn
að eiga vél ef hann glatar sál sinni, segir hún við sonarson sinn: „Vélarnar
vinna fyrir ykkur, segirðu. Iss. Langt er síðan þið fóruð að vinna fyrir þær
en ekki þær fyrir ykkur.“ Fegurð stíflunnar og bræðsluofnsins hefur hörf-
að fyrir fegurð óspilltrar náttúru, sem vinnur sinn táknræna sigur í
„Matjora kvödd“ þegar fagurt og mikið lerkitré, stolt eyjarinnar litlu,
stendur af sér allar árásir framkvæmdamanna. Axir þeirra vinna ekki á því,
það brennur ekki þótt bensínvættum sprekum sé hlaðið að því, og vélsögin
hixtar og bilar þegar hún er borin á aldagamlan stofn þessa „konungs-
lerkis“.
Aður var minnst á tæknitrú Sabitsdjans Kazangapssonar í sögu Ajtma-
tovs, sem tekið hefur einkar lágkúrulega stefnu. Ajtmatov kemur og að í
þeirri sögu áhyggjum sínum af því, að Aralhafið með fegurð sinni, fisk-
472